بررسی استدلال ابن‌سینا در الهیات شفا بر عرض بودن وحدت
محورهای موضوعی : فیلسوفان و مکاتب تأثیرگذار بر حکمت متعالیه
محمدهادی توکلی
1
(استادیار گروه فلسفه و کلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران)
کلید واژه: وحدت, عرض, جوهر, محمول, ابن‌سینا, الهیات شفا,
چکیده مقاله :
بر اساس گزارشهاي ارسطو، عده‌‌يي از فیلسوفان یونان باستان «واحد» را جوهری مستقل میپنداشتند که در نسبت با ساير جواهر، نقش علّی دارد. ارسطو با تبیین «محمول» بودن «واحد» و نیز بیان تالیهای فاسد مترتب بر نظریۀ یادشده، بر ابطال آن کوشیده است. ابن‌سینا نظریۀ جوهر بودن واحد و نقدهای ارسطو بر آن را در مباحث الهیات از کتاب الشفاء بتفصیل مورد بررسی قرار داده و برخلاف ارسطو، به صرف «محمول» دانستن «واحد» بسنده نکرده بلکه از طریق یک استدلال غامض و مفصل، سعی نموده عرضِ لازم بودن «وحدت» را بعنوان مبدأ اشتقاق «واحد» به‌اثبات برساند. استدلال ابن‌سینا از جهاتي متعدد نقدپذیر است که مهمترین انتقاد وارده بر آن خلط میان عروض مقولی و عروض تحلیلی است. وحدت صرفاً عرض تحلیلی است و استدلال ابن‌سینا نمیتواند عرض مقولی بودن وحدت را اثبات نماید.
According to Aristotle, a number of philosophers in ancient Greece theorized that the “one” is an independent substance that performs a causal role in relation to other substances. Through clarifying the predicative nature of the “one” and referring to the false consequences of the above theory, he tried to reject it. Ibn Sīnā has extensively investigated the theory of the one’s being a substance and Aristotle’s related criticisms in the ilāhīyyāt section of al-Shifā’. Unlike Aristotle, he has not merely referred to the one’s being a predicate and, rather, through a lengthy and complex argument, has tried to demonstrate that unity, as the source of the derivation of the one, is a necessary accident. Ibn Sīnā’ argument is prone to criticism from different aspects, the most important of which is the confusion of categorical and analytic accidents with each other. Unity is merely an analytic accident, and Ibn Sīnā’s argument is incapable of demonstrating its being a categorical accident.
ابن‌رشد (1377الف) تفسیر مابعدالطبیعة، تهران: حکمت.
ابن‌رشد (1377ب) تلخیص كتاب مابعدالطبیعة، تحقیق و مقدمه عثمان امین، تهران: حکمت.
ابن‌رشد (1993م) تهافت التهافت، مقدمه و تعلیق محمد العریبی، بیروت: دار الفکر.
ابن‌رشد (1994م) رسالة مابعدالطبیعة، مقدمه، تصحيح و تعليق رفيق العجم و جيرار جهامی، بیروت: دار الفکر.
ابن‌سينا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سينا (1404ق/ الف) الشفاء، الالهیات، تحقیق سعید زاید و..، قم: كتابخانه آیت‌‌الله مرعشى نجفي.
ابن‌سينا (1404ق/ ب) الشفاء، المنطق، کتاب المقولات، تحقیق سعید زاید و..، قم: كتابخانه آیت‌‌الله مرعشى نجفي.
ابن‌سينا (1404ق/ ج) الشفاء، المنطق، کتاب الجدل، تحقیق سعید زاید و..، قم: كتابخانه آیت‌‌الله مرعشى نجفي.
ابن‌سينا (1404ق/ د) التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مكتبة الاعلام الاسلامی.
ارسطو (1390) متافیزیک، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
اسفراینی، فخرالدین (1383) شرح كتاب النجاة لابن‌سينا (قسم الالهیات)، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اسماعیلی، مسعود (1389) معقول ثانی فلسفی، قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی.
بغدادی، سعد بن‌منصور بن‌کمونه (1402ق) الجدید فى الحكمة، تحقیق حمید مرعید الكبیسی، بغداد: جامعة بغداد.
بهمنیار (1375) التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضى مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
تفتازانی، سعدالدین (1409ق) شرح المقاصد، مقدمه، تحقیق و تعلیق عبدالرحمن عمیره، قم: الشریف الرضی.
رازى، فخرالدین محمد (1411ق الف) المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات، قم: بیدار.
رازى، فخرالدین محمد (1411ق ب) المحصل، تحقیق اتاى، عمان: دار الرازی.
رازى، فخرالدین محمد (1986م) الأربعین فی أصول الدین، القاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
سهروردی، شهاب‌الدین (1375) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شیرازی، قطب‌الدین (1369) درة التاج، به اهتمام و تصحیح سیدمحمد مشكوة، تهران: حکمت.
طوسى، خواجه نصیرالدین (1405ق) تلخیص المحصل، المعروف بنقد المحصل، بیروت: دار الضواء.
طوسى، خواجه نصیرالدین (1407ق) تجرید الاعتقاد، تصحیح حسینی¬جلالى، قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
فارابی، ابونصر (1408ق) المنطقیات، تحقيق و مقدمه محمدتقى دانش‌پژوه، قم: كتابخانه آیت‌‌الله مرعشى نجفي.
فارابی، ابونصر (1413ق) الاعمال الفلسفية، مقدمه، تحقيق و تعليق جعفر آل‌ياسين، بیروت: دار المناهل.
فارابی، ابونصر (1986م) کتاب الحروف، مقدمه، تحقیق و تعلیق محسن مهدی، بیروت: دار المشرق.
فارابی، ابونصر (1995م) آراء اهل المدينة الفاضلة و مضاداتها، مقدمه، شرح و تعليق على بو ملحم، بیروت: مكتبة الهلال.
فلوطین (1390) دوره آثار فلوطین، ترجمة محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران: خوارزمی.
کاپلستون، فردریک (1380) تاریخ فلسفه، ج1: یونان و روم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: سروش.
کاتبی، نجم‌الدین (1353) حكمة العین و شرحه، مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، مشهد: دانشگاه فردوسى.
کندی، یعقوب بن‌اسحاق (بی‌تا) رسائل الكندى الفلسفیة، تصحیح محمد ابوریده، قاهره: دار الفکر العربی.
گرگانی، میرسیدشریف (1325) شرح المواقف، تصحیح بدر‌الدین نعسانی، قم: الشریف الرضی.
لوکری، ابوالعباس (1373) بیان الحق بضمان الصدق، تهران: مؤسسة اندیشه و تمدن اسلامی.
ملاصدرا (1382) شرح و تعلیقۀ صدرالمتألهین بر الهیات شفاء، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.