خاستگاه اختلافات مبنایی در علت غایی
محورهای موضوعی : مطالعات حوزه فلسفه و حکمت اسلامییاسر طاهررحیمی 1 , موسي ملايري 2 *
1 - دانشگاه آزاد تهران مرکزی
2 - دانشگاه آزاد اسلامی
کلید واژه: علت غایی افعال طبیعی حرکت قوه هدفمندی صورت نوعیه ,
چکیده مقاله :
جایگاه ممتاز بحث از علت غایی بر اهل اندیشه پوشیده نیست. اهمیت این مسئله بحدی است که بزرگانی مانند ابن‌سینا و ملاصدرا آن را افضل اجزاء حکمت دانسته‌اند. در عین حال، اختلافات مهمی در این مبحث میان موافقان و منکران وجود دارد. در فلسفۀ اسلامی مباحث علت غایی عمدتاً معطوف به پاسخ اشکالاتِ وارده بوده است، درحالیکه در فلسفۀ معاصر غرب بحث از علت غایی تا حد زیادی بی‌اهمیت و زائد تلقی میشود. چه حکمای اسلامی و چه فلاسفۀ ارسطویی، کمتر به زمینه‌ها و ریشه‌های بنیادین اثبات یا انکار علت غایی پرداخته‌اند؛ حال آنکه تا بنیاد‌ها مورد تحلیل قرار نگیرد، در روبناها توافقی حاصل نمیشود. در این مقاله سعی شده با کنکاش در مبادی تصوری و تصدیقی علت غایی، به روشی تحلیلی، عمده‌ترین ریشه‌های اختلاف در این مبحث احصا و مورد واکاوی و سنجش قرار گیرد تا قضاوت در باب روبناها آسانتر شود. این موارد عبارتند از: «نسبت علت فاعلی و غایی»، «مصدر ایجاد حرکت»، «قوه و استعداد»، «ذاتگرایی و صورت نوعیه».
The supreme place of the issue of the final cause is no secret to the people of thought. This topic is so important that some great figures, such as Ibn Sina and Mulla Sadra, have considered it as the most important component of wisdom. At the same time, there are some salient differences in this regard among its advocates and opponents. In Islamic philosophy, the problem of final cause has been mainly tackled by responding to the advanced criticisms while, in contemporary Western philosophy, the discussion of this topic is considered to be unimportant and superfluous. Rarely ever have either Islamic or Aristotelian philosophers dealt with the fundamental reasons and roots of the confirmation or rejection of the final cause; however, no consensus will be arrived at regarding superstructures without first analyzing the basic ideas. Here, through an analytic study of the conceptual and assertoric bases of the final cause, the authors have tried to investigate and evaluate the main roots of the conflicts over this problem in order to facilitate the judgment of superstructures. In doing so, they have focused on such concepts as the relationship between efficient and final causes, origin of motion, potency and predisposition, and essentialism and archetype.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفۀ اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.
ابن‌سینا، النفس من کتاب الشفا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
ابن‌سینا، الهیات من کتاب الشفا، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1376.
برت، ادوین آرتور، مبادی مابعدالطبیعه علوم نوین، ترجمۀ عبدالکریم سروش، تهران، علمی و فرهنگی، 1369.
بریه، امیل، تاریخ فلسفه، ترجمۀ علیمراد داوودی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1374.
جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، اسراء، 1395.
خراسانی، شرف‌الدین، نخستین فیلسوفان یونان، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.
دکارت، رنه، اصول فلسفه، ترجمۀ منوچهر صانعی دره‌بیدی، تهران، آگاه، 1364.
ژیلسون، اتین، نقد تفکر فلسفی غرب، ترجمۀ احمد احمدی، تهران، سمت، 1380.
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، 1379.
طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، بهمراه پاورقیهای شهید مطهری، تهران، صدرا، 1387.
طباطبایی، سید محمدحسین، بدایۀ الحکمۀ، قم، مؤسسۀ نشر اسلامي، بیتا.
طباطبایی، سید محمدحسین، نهایۀ الحکمۀ، قم، مؤسسۀ نشر اسلامي، بیتا.
عبودیت، عبدالرسول، خطوط کلی حکمت متعالیه، تهران، سمت، 1392.
فيض كاشانى، ملامحسن، اصول المعارف، تعليق و مقدمۀ سيد جلال‌الدین آشتيانى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 1375.
کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه، ج1: یونان و روم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، علمی و فرهنگی و سروش، 1375.
مصباح یزدی، محمدتقی، «بحثی پیرامون علت غایی»، فصلنامه نور علم، شمارۀ 14؛ اسفند 1364.
مطهری، مرتضی، شرح منظومه، تهران، صدرا، 1387.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1387.
ملاصدرا، الحاشية على الهيات الشفاء، قم، بيدار، بیتا.
ملاصدرا، الحكمة المتعاليۀ في الأسفار الأربعه، ج1: تصحيح و تحقیق غلامرضا اعواني، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1383.
ملاصدرا، الحكمة المتعاليۀ في الأسفار الأربعه، ج2: تصحیح، تحقیق و مقدمه مقصود محمدي، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1383.
ملاصدرا، الحكمة المتعاليۀ في الأسفار الأربعه، ج3: تصحيح، تحقیق و مقدمه مقصود محمدي، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1383.
ملاصدرا، الحكمة المتعاليۀ في الأسفار الأربعه، ج5: تصحيح، تحقیق و مقدمه رضا محمدزاده، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1381.
ملاصدرا، الحكمة المتعاليۀ في الأسفار الأربعه، ج6: تصحيح، تحقیق و مقدمه احمد احمدي، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1381.
ملاصدرا، الشواهد الربوبیۀ فى المناهج السلوكية، تصحيح و تعليق سيد مصطفي محقق داماد، تهران، حكمت اسلامي صدرا، 1391.
ملاصدرا، رسالۀ فی الحدوث، تصحیح و تحقیق سید حسین موسویان، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378.
نصر، سید حسین، دین و نظم طبیعت، تهران، نی، 1391.
ملاصدرا، نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت، تهران، دانشگاه تهران، 1345.