خیال و کارکردهای آن نزد فارابی
محورهای موضوعی : مطالعات حوزه فلسفه و حکمت اسلامی
محمدرضا بیات
1
(دانشجوی دکتری فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران )
قاسم پورحسن
2
(دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران)
کلید واژه: خیال, کارکردهای خیال, معرفت‌شناسی, فارابی,
چکیده مقاله :
بسیاری گمان کرده‌‌اند بحث از خیال، بعد از شیخ‌اشراق و بعدتر، نزد ملاصدرا بطور جدی مطرح شده است، اما حقیقت اینست که بسیاری از ایده‌‌های مهم در زمینۀ خیال را فارابی پیش کشیده و در میان مباحث وجودشناختی و معرفت‌‌شناختی، به مبحث خیال نیز پرداخته است. برخلاف سنت یونانی که خیال در آن وجه معرفت‌‌شناسانه نداشت، فارابی برای نخستین‌بار، و برخلاف افلاطون و ارسطو، به وجه معرفتی آن نیز التفات اساسی پیدا کرده و بسیاری از ساحتها را در پیوند با خیال تبیین و تحلیل کرده است. بنابرین، خیال در منظومۀ معرفتی فارابی کارکردهای متنوع دارد؛ ازجمله: حفظ صور محسوس، تجزیه و ترکیب صور، محاکات، مقایسه، تنظیر، تقلید، تفکر استعاری، تعلیم و تربیت و تأدیب، تحریک بر عمل، رساندن مردم به سعادت، ادراک معانی، بویژه در مسئلۀ رؤیا، وحی و مکاشفات. برخی از این موارد، امروزه در علوم متعدد مورد توجهند. البته اگر خیال ما را از تعقل بازدارد یا جایگزین عقل گردد، نگاه فارابی به آن منفی است، اما سایر کارکردهای خیال در آثار فارابی مثبتند.
Many believe that the problem of imagination was propounded after Suhrawardī and later by Mullā Ṣadrā in a more systematic form. However, the truth is that many of the important ideas concerning imagination were presented by Fārābī, who deliberated over them among his ontological and epistemological discussions. Unlike the Greek tradition, in which imagination lacked an epistemological aspect, and unlike Plato and Aristotle, Fārābī was the first to pay particular attention to its epistemological aspect and explained and analyzed several domains in unity with imagination. Therefore, imagination has various functions in Fārābī’s epistemological system, including protecting sensory forms; the analysis and synthesis of forms; comparison; contrast; imitation; metaphorical thought; education and punishment; provoking act; leading people towards happiness; perception of meaning particularly in relation to the problem of dreams, and revelation and unveiling. Some of these functions are presently receiving great attention in various sciences. Although Fārābī had a negative approach to imagination when it prevents intellection or replaces the intellect, he viewed its other functions positively in his works.
منابع آقایانی چاوشی، جعفر. (1383). کتاب‌شناسی توصیفی فارابی. تهران: هرمس و مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها.
ابن بی اصیبعه. (1965). عیون الانباء فی طبقات الاطباء. (نزار رضا). بیروت.
ابن خلکان. (1275). وفیات الاعیان وابناء الزمان. قاهره: بولاق.
ابن سینا، حسین بن عبد الله. (بدون تاریخ-الف). التعلیقات (ابن سینا). (عبد الرحمن بدوی). مکتب الإعلام الإسلامي. مرکز النشر.
ابن سینا، حسین بن عبد الله. (بدون تاریخ-ب). الشفاء (الطبیعیات). (عبد الله محمد اسماعیل، سعید زاید، محمود محمد قاسم، ابراهیم بیومی مدکور، و عبد الحلیم منتصر). دار الکاتب العربي | کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
ارسطو. (1393). درباره نفس. (علیمراد داودی، مترجم). تهران: حکمت.
افلاطون. (1398). دوره آثار افلاطون. تهران: خوارزمی.
اکو، امبرتو؛ و دیگران. (1383). استعاره: مبناي تفکر و ابزار زیبایی‌آفرینی. (فرهاد ساسانی، گروه مترجمان، مترجم). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی و سوره مهر.
پورحسن، قاسم. (1397). خوانشی نو از فلسفه فارابی؛ گسست بنیادین معرفتی از سنت یونانی. تهران: نقد فرهنگ.
پورحسن، قاسم. (1400). نظام معرفت‌شناسی؛ بازخوانی بنیان‌های معرفتی فارابی. تهران: صراط.
زرقانی، سیدمهدی. (1390). تطور مفهوم محاکات در نوشتارهای فلسفه اسلامی (با تکیه بر آثار متی، فارابی، ابن‌سینا، بغدادی، ابن‌رشد، خواجه نصیر، قرطاجنی). جستارهای ادبی، (۱۷۲).
طاهری، محمد. (1394). نگاهی به سیر آراء و عقاید درباره نظریه محاکات. ادب پژوهی، (۱۰).
فارابی، ابونصر محمد. (1350). احصاء العلوم. (عثمان محمد امین). قاهره: مطبعة السعادة.
فارابی، ابونصر محمد. (1371). التنبیه علی سبیل السعادة والتعلیقات ورسالتان فلسفیتان. تهران: حکمت.
فارابی، ابونصر محمد. (1376الف). السیاسة المدنیة. (حسن ملکشاهی، مترجم). تهران: سروش.
فارابی، ابونصر محمد. (1376ب). موسیقی کبیر. (آذرتاش آذرنوش، مترجم). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فارابی، ابونصر محمد. (1379). اندیشه‌های اهل مدینه فاضله. (جعفر سجادی، مترجم). تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فارابی، ابونصر محمد. (1381). فصوص الحکمة. (اسماعیل غازانی، علی اوجبی، ویرایشگر). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فارابی، ابونصر محمد. (1382). فصول منتزعة. (حسن ملکشاهی، مترجم). تهران: سروش.
فارابی، ابونصر محمد. (1384). تحصیل السعادة و التنبیه علی سبیل السعادة. (علی اکبر جابری مقدم، مترجم). قم: دارالهدی.
فارابی، ابونصر محمد. (1387). مجموعه رسائل. (سعید رحیمیان، مترجم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فارابی، ابونصر محمد. (1407). التنبیه علی سبیل السعادة. (جعفر آل یاسین). بیروت: دارالمناهل.
فارابی، ابونصر محمد. (1408). المنطقیات. (محمدتقی دانش‌پژوه). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
فارابی، ابونصر محمد. (1964). السیاسة المدنیة. (فوزی متری نجار). بیروت: دار المشرق.
فارابی، ابونصر محمد. (1984). الحروف. (محسن مهدی). بیروت: دار المشرق.
فارابی، ابونصر محمد. (1991). الملة و نصوص أخری. (محسن مهدی). بیروت: دار المشرق.
فارابی، ابونصر محمد. (2003). آراء اهل المدینة الفاضلة ومضاداتها. (علی بوملحم). بیروت: دار الهلال.
کاپلستون، فردریک چارلز. (1401). کتاب تاریخ فلسفه. (جلال‌الدین مجتبوی، مترجم) (ج 1). تهران: علمی و فرهنگی.
کربن، هانری. (1383). ارض ملکوت. (ضیاءالدین دهشیری، مترجم). تهران: طهوری.
محیط طباطبایی، محمد. (1354). زبان فارسی در آثار فارابی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه تبریز)، (۱۱۳)، ۷ – ۲۱.
مددپور، محمد. (1371). حکمت معنوی و ساحت هنر. تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
مددپور، محمد. (1383). آشنایی با آرای متفکران درباره هنر (ج 3 و 4). تهران: سوره مهر.
مفتونی، نادیا؛ و قراملکی، احد فرامرز. (1386الف). جایگاه خیال در نظام فلسفی فارابی. مقالات و بررسی‌ها، (۸۳)، ۹۷–۱۱۲.
مفتونی، نادیا؛ و قراملکی، احد فرامرز. (1386ب). خیال در مقام توجیه و تبیین، از فارابی تا صدرالمتألهین. خردنامه، (۴۷)، ۶۸ – ۸۰.
نصر، سیدحسین؛ و لیمن، اولیور. (1383). تاریخ فلسفه اسلامی. تهران: حکمت.
هاشمی، زهره. (1389). نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون. ادب پژوهی، (دوازدهم)، ۱۱۹ – ۱۴۰.