بررسي انتقادي اشكالات مطرح شده به برهان حكيم قمشه‌اي دربارة اثبات وجوب وجود خداوند
محورهای موضوعی : پژوهش درباره فیلسوفان صدرایی و شارحان و منتقدان ملاصدرارضا حصاری 1 * , سید مجتبی میردامادی 2 , ابوالفضل رضایی 3
1 - دانشگاه باقر العلوم
2 - دانشگاه تهران
3 - دانشگاه تهران
کلید واژه: حكيم قمشه‌اي وحدت شخصي وجود برهان وجودي ضرورت ازلي ,
چکیده مقاله :
براي اثبات وحدت شخصي وجود، براهين مختلف و گوناگوني اقامه شده است. بيشتر اين براهين كه توسط عارفاني همانند داود قيصري، حمزه فناري و ابن‌تركه بيان شده‌اند، با اشكالاتي مانند خلط ميان مفهوم و مصداق مواجه است. در اين ميان حكيم محمدرضا قمشه‌اي در حاشية خويش بر كتاب تمهيد القواعد و ذيل مبحث براهين اثبات وحدت شخصي وجود، برهاني ارائه كرده كه اثبات ضرورت ازلي خداوند را بهمراه دارد. در عين حال، چهار اشكال به اين برهان وارد شده است. اشكال نخست در مورد معناي طبيعت اطلاقي وجود است كه بصورت مبهم بيان شده است. اشكال دوم دربارة خلط ميان مفهوم و مصداق است. بخش نخست اشكال سوم، به تماميت اين برهان بر مفروض بودن تحقق اصل طبيعت باز ميگردد و بخش دوم اشكال، سازگاري تحقق اصل طبيعتِ وجود با وجودهاي مقيد را هدف قرار داده است. اشكال چهارم، به نبود نوآوري و ابتكار در ارائة اين برهان پرداخته است. مقالة حاضر با روش تحليلي ـ تطبيقي، هر يك از اين اشكالات را بررسي نموده و به سه اشكال نخست پاسخ داده است. از اين جهت، برهان حكيم قمشه‌اي تمام و صحيح تلقي ميشود كه در اين نوشتار بتفصيل تبيين شده است.
Several arguments have been adduced on demonstrating the individual unity of being. Most of these arguments, which have been presented by such gnostics as Dāvood Qayṣarī, Ḥamzah Fanārī, and Ibn Turkah, suffer from some defects in terms of a confusion of concept and referent. In his glosses on Tamhīd al-qawā’id (the section on the arguments on the demonstration of the individual unity of existence), Ḥakīm Moḥammad Rezā Ghomsheī has presented an argument which demonstrates the pre-eternal necessity of God. However, three criticisms have been advanced against it. The first concerns the meaning of the absolute nature of being, which has been stated ambiguously. The second criticism questions the confusion of concept and referent. The first part of the third criticism targets the whole argument, based on the presupposition of the realization of the essence of nature, and its second part objects to the consistency of the realization of the essence of the nature of existence with limited existences, as acknowledged in Ghomsheī’s argument. Finally, the fourth focuses on the absence of any kind of innovation in this argument. Following an analytic-comparative method, this paper examines all these criticisms and responds to the first three of them. Accordingly, the authors acknowledge the truth of Ḥakīm Ghomsheī’s argument by presenting a detailed discussion in this paper.
آشتياني، سيدجلال‌الدين (1380) شرح مقدّمة قيصري، قم: بوستان كتاب.
ابن‌تركه، صائن‌الدين (1315) تهميد القواعد في شرح قواعد التوحيد، تهران: بينا.
ابن‌تركه، صائن‌الدين (1360) التمهيد في شرح قواعد التوحيد، با حواشي آقا محمدرضا قمشه‌اي و ميرزا محمود قمي، تصحيح سيد جلال آشتياني، تهران: انجمن حكمت و فلسفة ايران.
ابن‌تركه، صائن‌الدين (1392) التمهيد في شرح قواعد التوحيد، ترجمه و شرح محمد حسين نائيجي، قم: آيت اشراق.
ابن‌تركه، صائن‌الدين (1393) عرفان استدلالي در شرح تمهيد القواعد، شرح، تعليقه و تنظيم حسن معلّمي، تهران: مؤسسة پژوهشي حكمت و فلسفة ايران.
ابن‌عربي (بيتا) الفتوحات المكية، بيروت: دارالصادر. ادواردز، پل (1371) براهين اثبات وجود خداوند در فلسفة غرب (برگرفته از دائرة المعارف فلسفي)، ترجمة شهيد عليرضا مجالي نسب و محمد محمدرضايي، قم: مركز تحقيقات و مطالعات اسلامي.
جامي، عبدالرحمن (1370) نفحات الأنس من حضرات القدس، تصحيح محمود عابدي، تهران: انتشارات اطلاعات.
جلوه، ميرزا ابوالحسن (1385)، مجموعه آثار حكيم جلوه، مقدمه و تصحيح حسن رضازاده، تهران: حكمت.
جوادي آملي، عبدالله (1387) عين نضّاخ (تحرير تمهيد القواعد)، قم: اسراء.
جوادي آملي، عبدالله (1390) تبيين براهين اثبات خدا، قم: اسراء.
سبزواري، ملاهادي (1432ق) شرح المنظومة، با تعليقات حسن حسن‌زادة آملي، تحقيق و تقديم مسعود طالبي، بيروت: مؤسسة التاريخ العربي.
طباطبايي، سيد محمدحسين (1387الف) آغاز فلسفه، ترجمة محمدعلي گرامي، قم: بوستان كتاب.
طباطبايي، سيد محمدحسين (1387ب) مجموعه رسائل، بكوشش، هادي خسروشاهي، قم: بوستان كتاب.
عفيفي، ابوالعلاء (1370) تعليقات علي فصوص الحكم للشيخ الأكبر محي الدين‌بن عربي، تهران: انتشارات الزهراء.
كاكايي، قاسم (1381) وحدت وجود به روايت ابن‌عربي و مايستر اكهارت، تهران: هرمس.
مطهري، مرتضي (1369) شرح مبسوط منظومه، تهران: حكمت.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالية في الأسفار الأربعة، ج2: تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1383) الحكمة المتعالية في الأسفار الأربعة، ج1: تصحيح و تحقيق غلامرضا اعواني، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.