مقایسۀ تجرد ادراکهای حسی و خیالی با بُعد چهارم افزایشی
محورهای موضوعی : پژوهش درباره فیلسوفان صدرایی و شارحان و منتقدان ملاصدرا
مهدی اسدی
1
(استادیار فلسفه اسلامی و حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران)
کلید واژه: بعد چهارم افزایشی, تجرد ادراک, ادراک حسی, ادراک خیالی, حافظه,
چکیده مقاله :
یکی از مسائل مهمی که در فلسفۀ صدرایی مغفول مانده، «بُعد چهارم افزایشی» است. بر اساس «دیدگاه افزایشی زمان» آینده معدوم است ولی هر کدام از زمانهای گذشته و حال، ثابت در جای خود قرار دارند. اندیشمندان مسلمان گرچه بتصریح متوجه چنین تقریری نبوده‌اند، اما لازمۀ برخی سخنان فلاسفۀ صدرایی دربارۀ تجرد ادراک حسی و خیالی و حافظه، همین دیدگاه است؛ هنگامیکه چیزی را ادراک حسی/ خیالی میکنیم، این ادراک درست بهمان صورت پدید آمدن خود، در ذهن باقی میماند. در این مقاله نشان خواهیم داد که درواقع این دیدگاه ارتباطی به تجرد ندارد و ـ در صورت درستی ادلّه ـ تنها میتواند «بُعد چهارم افزایشی» را اثبات کند. در این راستا، پیشینۀ بعد چهارم افزایشی را در فلسفه‌های پیشاصدرایی نیز بصورت انتقادی بررسی خواهیم کرد؛ بویژه این ادعای سهروردی را که محتوای چهاربعدگروی افزایشی را بصراحت به برخی نسبت داده است: «چون هر یک از حرکتها موجود شده‌اند، پس کل حرکتها نیز موجود شده و آنها اجتماع در وجود دارند».
One of the important problems that has remained untouched in Sadrian philosophy is the growing block view of time. On the basis of the growing view of time is the non-existence of future, while the past and present have their fixed places. Muslim philosophers have not directly addressed this idea; however, it seems to be necessary for demonstrating some statements of Sadrian philosophers about the immateriality of sensory and imaginal perceptions and memory. When we perceive something using our senses or imagination, the perception remains in our mind exactly in the same way that it had appeared. This paper is intended to illustrate that this view is, in fact, unrelated to immateriality and, in case of admissibility of its arguments, can only prove the growing block view of time. In line with this approach, the author has critically examined the literature on this theory in pre-Sadrian philosophers, particularly Suhrawardī’s claim as to attributing the idea of the growing block to some thinkers. Suhrawardī maintains that, as each of the motions has come into existence, so the whole of the motions have come into existence, and they are together in existence.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1395) فراز و فرود فکر فلسفی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ابن‌سینا (1375) الاشارات و التنبيهات، بهمراه شرح خواجه نصیر و محاكمات، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا (1404ق) الشفاء، الطبيعيات، السماعالطبيعی، تحقيق سعيد زايد، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفی.
ابن‌سینا (2005م) رسالة فی ما تقرر عنده من الحكومة، بيروت: دار بيبليون.
ابن‌يعيش، ابوالبقاء بن‌علی (1422ق) شرح المفصل للزمخشری، ج4، بيروت: دار الكتب العلمية.
اسدی، مهدی (1400) «بررسی تاریخی اشکالهای بعد چهارم در جهان اسلام»، جستارهایی در فلسفه و کلام، شمارۀ 107، ص28ـ11.
اسدی، مهدی (1401الف) «ریشه‌یابی بعد چهارم نزد متکلمان مسلمان (ابواسحاق نظّام، ابن‌راوندی، ابوسهل عبّاد و محقّق طوسی)»، تاریخ فلسفه، دورۀ 12، شمارۀ 4، ص58ـ39.
اسدی، مهدی (1401ب) «بررسی انتقادی تجرد حافظه در فلسفۀ صدرایی»، حکمت معاصر، دورۀ 13، شمارۀ 2، ص33ـ1.
اسدی، مهدی (1401ج) «نقد قطب‌الدین رازی بر بعد چهارم و تأثیر آن بر اندیشمندان مسلمان»، اندیشۀ دینی، شمارۀ 85، ص32ـ4.
بلخی، ابوالقاسم عبدالله (1439ق) کتاب المقالات و معه عیون المسائل والجوابات، تصحیح حسین خانصر، راجح کردی و عبدالحمید کردی، ترکیه: کورامر.
بهشتی، احمد (1379) صنع و ابداع (شرح نمط پنج الاشارات و التنبيهات)، تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله (1393) رحیق مختوم: شرح حكمت متعاليه، ج11، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، قم: اسراء.
حسينی‌طهرانی، محمدحسين (بی‌تا) در تجرّد قوۀ حافظه، نسخۀ دستنویس مؤلف؛ http://www.maarefislam.net/yadashthayekhati/jongha/jong7/jong7.246.htm
حلّی، حسن بن یوسف (بی‌تا) شرح الاشارات، نسخۀ خطی شمارۀ 1848، كتابخانه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی.
خوانساری، حسین (1388) الحاشية على شروح الإشارات، ج2، قم: بوستان کتاب.
رازی، فخرالدین (1376) فلسفه زیارت: ترجمه و شرح رساله زیارة القبور، تحقيق احمد عابدی، قم: زائر.
رازی، فخرالدین (1384) شرح الاشارات و التنبيهات، ج2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
رازی، فخرالدین (1406ق) أساس التقديس فی علم الكلام، قاهرة: مکتبة الکلیات الازهریة.
رازی، فخرالدین (1407ق) المطالب العالية فی علم الكلام، ج7، بیروت: دار الکتاب العربي.
رازی، فخرالدین (1411ق) المباحث المشرقية فى علم الالهيات و الطبيعيات، قم: بيدار.
سماکی استرآبادی، فخرالدین محمد (بی‌تا) حاشیۀ شرح التجرید، نسخۀ خطی شمارۀ 2562، کتابخانۀ حائری قم.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2، تصحيح و مقدمۀ هانری كربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهرزورى، شمس‌الدين (1372) شرح حكمة الاشراق، مقدمه و تحقيق حسين ضيائى تربتى، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
شيرازى، قطب‌الدين (1383) شرح حكمة الاشراق، به‌اهتمام عبدالله نورانى و مهدى محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
طباطبایی، سید محمدحسین (1372) اصول فلسفه و روش رئالیسم، بهمراه پاورقیهای شهید مطهری، ج1، تهران: صدرا.
طباطبایی، سید محمدحسین (1386) نهاية الحكمة، ج4، تصحیح و تعلیق غلامرضا فياضي، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمينی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1430ق) نهاية الحكمة، ج2، تصحیح و تعلیق عباس‌علي زارعي سبزواري، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طبرسي، ابوعلي فضل بن‌حسن (1415ق) مجمع البيان فی تفسير القرآن، ج3، بیروت: مؤسسة الاعلمي للمطبوعات.
طوسی، نصیرالدین (1375) شرح الاشارات و التنبيهات، قم: نشر البلاغه.
عشّاقی الاصفهانی، حسین (1414ق) وعاية الحكمة فی شرح نهاية الحكمة، ناشر مؤلف.
علم‌الهدی، علی بن‌حسین (1431ق) تفسیر الشریف المرتضی المسمی بنفائس التأویل، ج۲، تصحیح مجتبی احمد موسوی، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات.
علم‌الهدی، علی بن‌حسین (1998م) أمالی المرتضى (غرر الفوائد و درر القلائد)، ج2، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار الفکر العربي.
فیاضی، غلامرضا (1362) درس بدایة الحکمة، جلسه 84؛ https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/fayazi/bedayeh/62/084/
كراجكی طرابلسی، ابوالفتح محمد بن‌علی (1410ق) كنز الفوائد، ج1، تحقیق عبدالله نعمه، قم: دار الذخائر.
گلنبوی، اسماعیل (1317ق) حاشية على شرح العضدية للدوانی، مطبعة عامرة.
مصباح‌یزدی، محمدتقی (1390) آموزش فلسفه، ج2، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (ره).
ملاصدرا (1381) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحيح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیّات شفاء، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) المبدا و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبيحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحيح و تحقيق غلامرضا اعوانی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحيح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة ، ج4، تصحيح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383د) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحيح و تحقيق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹) المسائل القدسیة، تصحیح منوچهر صدوقی سها، در مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) شرح حکمة الاشراق قطب‌الدین شیرازی، ج4، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنياد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد، محمدباقر استرآبادی (1381) مصنّفات میرداماد، ج1، به‌اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
هروى، محمدشريف (1363) انواريه (ترجمه و شرح حكمة‌الاشراق سهروردى)، تصحیح حسین ضیایی، بکوشش آستيم، تهران: امير کبير.
Broad, C. D. (1927). Scientific Thought. London: Kegan Paul.