سازه‌شناسی حکمت عملی و نقش صناعات پنجگانه در آن
محورهای موضوعی : مطالعات حوزه فلسفه و حکمت اسلامی
1 - استادیار مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران
کلید واژه: حکمت نظری, حکمت عملی, حکمت عملی دانشی, حکمت عملی کنشی, صناعات خمس, فلسفة عمل, مبادی صدور فعل,
چکیده مقاله :
میان حکمت عملی و حکمت نظری رابطه‌‌يی ناگسستنی وجود دارد. صناعات خمس نیز بعنوان بخشی از حکمت نظری میتواند در حکمت عملی دخيل باشد. حکمت عملی گاهی بمثابه معرفت و دانش، و گاهی بمثابه خُلق یا فضیلت بکار میرود. پرسش تحقیق حاضر اینست که نقش صناعات خمس، اولاً، در تولید مؤلفه‌های شناختاری حکمت عملی و ثانیاً، در مبادی صدور فعل، چقدر و چگونه است؟ چه عوامل و متغیرهایی از صناعات خمس، سازندة حکمت عملی هستند؟ اهمیت بیان رابطة آن دو در اینست که ملکات نفسانی، به هویت انسان تعين ميبخشند و صناعات خمس ملکات نفسانیند که میتوانند با تأثیرگذاری بر مبادی صدور فعل، در تعین هویت انسان نقش داشته باشند و در نتیجه، تمام شئون زندگی بشر مانند زندگی علمی، اجتماعی، سیاسی و... را تحت تأثیر قرار دهند. در این نوشتار ابتدا صناعات خمس و بطور خاص، ویژگیهای مشترک آنها از کتابهای منطقی استخراج شده و سپس با روش توصیفی ـ تحلیلی تأثیر آنها در مؤلفه‌های حکمت عملی دانشی و خُلقی بررسی ميشود. در بخش نخست، چرخش معرفتی از تصورات و تصدیقات خطایی، اثربخشی در روش‌شناسی حکمت عملی، شکلگیری مفاهیم اعتباری در مقام عمل و حصول تعقلات عقل عملی برای انواع انسانها، و در بخش دوم، انتظام‌بخشی به وظایف ویژۀ عقل عملی، مهارت تطبیق امور شناختی بر امور اجرایی، تأثیر در مبادی شناختی صدور فعل و شکل‌دادن به کنشهای انسانی، بعنوان نتایج تحقیق حاصل شده است.
There is an inseparable connection between practical and theoretical wisdom. The five crafts, as a part of theoretical wisdom, can play a role in practical wisdom, which is used sometimes as knowledge and sometimes as temperament or virtue. The present study was conducted to answer the question of the extent and quality of the role that the five crafts play, firstly, in producing the cognitive elements of practical wisdom and, secondly, in the origins of the emanation of act. It also aims to identify the factors and variables in relation to the five crafts that construct the practical wisdom. The significance of explaining the relationship between the two types of wisdom lies in the fact that mental habits determine the human identity, and that the five crafts are mental habits that can play a role in determining the human life by influencing the origins of emanation of acts. As a result, they can affect all aspects of human life, such as academic, social, or political ones. In this paper, the author initially introduces the five crafts and, particularly, their common features based on logical books. Then, following a descriptive-analytic approach, he examines their effects on the elements of cognitive and temperamental practical wisdom. The first section discusses an epistemological turn of erroneous concepts and judgements, the efficiency of the methodology of practical wisdom, formation of mentally-posited concepts at the level of act, and attainment of the intellection of practical wisdom by different human beings. The second section explains the regulation of the particular task of practical wisdom, the development of the skill of matching cognitive affairs with administrative ones, affecting the cognitive origins of emanation of acts, and the formation of human acts as the results of the study.
قرآن کریم.
ابن‌سینا (1383) دانشنامۀ علائی؛ الهیات، تصحیح و مقدمه محمد معین، تهران/ همدان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی/ دانشگاه بوعلی‌سینا.
ابن‌سینا (1404ق/الف) الشفاء، المنطق، البرهان، زیر نظر ابراهیم مدکور، تحقیق ابو‌العلا عفیفی، قم: كتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌سینا (1404ق/ب) الشفاء، المنطق، الجدل، زیر نظر ابراهیم مدکور، تحقیق احمد فؤاد اهوانی، قم: كتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌زُرعه، عیسی‌بن اسحاق (1994م) منطق ابن‌زرعه، بیروت: دارالفکر.
ابن‌مقفع، عبدالله (1357) «المنطق»، در: المنطق لابن‌المقفع و حدود المنطق لابن‌بهریز، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن فلسفة ایران.
ارسطو (1980م) الخطابة، ترجمه عبدالرحمن بدوي، عراق: دار الرشید.
بغدادی، ابوالبرکات هبة الله بن علی (1373) المعتبر فی الحکمة، تصحیح فتحعلی اکبری، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بهمنیار (1375) التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
تهانوی، محمدعلی بن علی (1996م) کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، مقدمه رفیق عجم، تحقیق علی دحروج، ترجمه جورج زیناتى و عبدالله خالدى، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
جوادی آملی، عبدالله (1375) رحیق مختوم؛ شرح حکمت متعالیه، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، قم: اسراء.
سبزواری، ملاهادی (1981م) «تعلیقات»، در: ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
شهابی خراسانی، محمود (1340) رهبر خرد، تهران: کتابخانه خیام.
شیرازی، قطب‌الدین (1369) درة التاج: بخش حكمت عملی و سیر و سلوك، بکوشش و تصحیح ماهدخت بانو همایی، تهران: علمی و فرهنگی.
شیرازی، قطب‌الدین (1380) شرح حکمة الاشراق، بکوشش عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران/ مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1375) «شرح الاشارات و التنبیهات»، در: ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، قم: نشرالبلاغة.
فارابی (1410ـ1408ق) المنطقیات، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشی نجفی.
فارابی (1413ق) الاعمال الفلسفیة، تصحیح جعفر آل یاسین، بیروت: دار المناهل.
قراچه‌داغی تبریزی، محمدعلی بن احمد (1421ق) «حاشیه بر حاشیۀ ملاعبدالله بر تهذیب المنطق»، در: یزدی (1421) الحاشیة علی التهذیب، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
لک‌زایی، شریف (1387) سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه (دفتر اول؛ نشستها و گفتگوها)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
لک‌زایی، شریف (1391) سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه (دفتر سوم؛ سخنرانیها و نشستهای همایش)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مطهری، مرتضی (1368) مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا.
مظفر، محمدرضا (1421ق) المنطق (تعلیقۀ غلامرضا فیاضی)، تحقیق رحمت‌الله رحمتی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) اسرار الآيات و انوار البینات؛ رسالۀ متشابهات القرآن، تصحیح و تحقیق گروه مصححین، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میدانی، عبدالرحمن حسن حَبنّکه (1395) ضوابط المعرفة و اصول الاستدلال و المناظرة، دمشق / بیروت: دار القلم.
یزدی، ملاعبدالله بن حسین (1421ق) الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.