نظریة قیام صدوری ملاصدرا: از تحلیل تا نقد مؤلفه‌های بنیادین آن
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهعزیزه قائمی گرگری 1 , سحر کاوندی 2 * , محسن جاهد 3
1 - دانش‌آموختۀ دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
2 - استاد گروه فلسفه، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
3 - دانشیار گروه حکمت و کلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
کلید واژه: ادراک, قیام صدوری, انشاء صور, عقل فعال, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
مسئلۀ ادراک بعنوان مبنای معرفت، جایگاهی ویژه در فلسفۀ اسلامی دارد. ملاصدرا با بکارگیری اصول و مبانی فلسفی خویش، تبیین فلسفی متفاوتی از ادراک ارائه داده که میتوان آن را نظریۀ صدور ـ‌در مقابل نظریۀ حلول‌ـ نامید. بر اساس نظریۀ صدور، نفس با قدرت خالقیت خود و امداد مبادی عالیه و اِعداد معدات خارجی، صور ادراکی را انشاء میکند. نظریۀ صدور اگرچه نسبت به سایر نظریههای رایج، توانِ تبیینی بالاتری دارد، اما با ابهاماتی همراه است که به توضیح و بررسی بیشتر نیاز دارد. در راستای تبیین فرایند صدور و با محوریت مؤلفه‌های تأثیرگذار در این فرایند (اِعداد شی خارجی، امداد مبادی عالیه، مماثلت و مطابقت)، اگرچه ملاصدرا به چگونگی تحقق اعداد اشاره نکرده، اما بنظر میرسد میتوان بر اساس یافته‌های علوم شناختی جدید، در اینباره تبیین و توجیهی قابل قبول ارائه داد؛ گویی ملاصدرا آگاهانه و عامدانه، وجود اشیاء خارجی را صرفاً «معدّ» ادراک دانسته است، نه بیشتر. در مورد چگونگی تأثیر مبادی عالیه در امر ادراک نیز باید گفت انتساب صدور صور به مبادی عالیه بعنوان فاعل بعید، با نسبت دادن انشاء این صور به نفس بعنوان فاعل قریب، منافاتی ندارد. ملاصدرا در مورد نحوۀ ارتباط صور انشائی با صور خارجی، از «مماثلت» آندو سخن گفته است. اما بنظر میرسد نظریۀ وی در تبیین و توجیه تطابق حقیقی و عین به عین این صور، توفیق چندانی نداشته و صرفاً میتواند حاکی از تطابقٌ‌مّائی بین آندو باشد.
The problem of perception as the basis of knowledge holds a particular status in Islamic philosophy. By employing his own philosophical principles, Mullā Ṣadrā has provided a different philosophical explanation of perception that can be called the doctrine of emanation in contrast to the doctrine of immanence. According to the doctrine of emanation, the soul creates the perceptive forms with its creating power, the aid of supreme principles, and the preparation of external cause. This doctrine enjoys a greater explanatory ability in comparison to other common doctrines; however, it suffers from certain ambiguities that demand more clarification and investigation. Mullā Ṣadrā has not referred to the quality of the actualization of preparations; however, in line with the explanation of the process of emanation and based on the centrality of influential elements in this process (preparation of external things, contribution of supreme principles, similarity, and conformity), it seems that one can provide an acceptable explanation and justification based on the findings of modern cognitive sciences. It is as if Mullā Ṣadrā has deliberately and consciously considered the existence of external objects to be merely an introduction to perception and nothing more. Concerning the quality of the effects of supreme principles in perception, it must be said that the attribution of the emanation of forms to the supreme principles as a distant agent has no contradiction with attributing the creation of these forms to the soul as the close agent. Regarding the quality of the relationship between the created and external forms, Mullā Ṣadrā speaks of their similarity. Nevertheless, it seems that his doctrine has not been much successful in the explanation and justification of the true and one-to-one correspondence between these forms and can merely reveal a superficial match between them.
قرآن کریم.
ابن¬سینا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش¬پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن¬سینا (1395) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
جلوه، محمدحسن (بی‌تا) مجموعه آثار حکیم جلوه، تهران: حکمت.
جوادی¬آملی، عبدالله (1376) رحیق مختوم، بخش پنجم از جلد دوم (ج10)، قم: اسراء.
جوادی¬آملی، عبدالله (1393) رحیق مختوم، بخش چهارم از جلد اول (ج4)، قم: اسراء.
جوادی¬آملی، عبدالله (1395) رحیق مختوم، بخش هفتم از جلد سوم (ج17)، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1375) دروس اتحاد عاقل به معقول، قم: قیام.
زنوزی، آقاعلی (1398) تعلیقات بر اسفار، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
عبودیت، عبدالرسول (1393) درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، تهران: سمت.
کاوندی، سحر (1384) «معرفت‌شناسی ادراک عقلی از نظر ملاصدرا» نامه حکمت، شمارة 6، ص107ـ89.
کورن، استنلی و همکاران (1390) دریافت حسی و ادراک، ترجمة محمدعلی گودرزی، تهران: سمت.
گلدشتاین، ای. بروس (1384) روانشناسی احساس و ادراک، ترجمۀ همایون مهین، تبریز: دانشگاه تبریز.
مصباح یزدی، محمدتقی (1393) شرح اسفار؛ جلد 8، تحقیق و نگارش محمد سعیدی‌مهر، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
ملاصدرا (1380) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج5، تصحیح و تحقیق رضا محمدزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ج) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفرشاه نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ج) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1387) رسالة فی اتحاد العاقل و المعقول، تصحیح و تحقیق بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) مجموعه رسائل فلسفی، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
نوری، ملاعبدالله؛ اصفهانی، ملااسماعیل؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین (1398) تعلیقات بر اسفار، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.