بررسی دیدگاه ملاصدرا پیرامون اراده الهی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
کلید واژه: ملاصدرا, ارادۀ الهی, صفات خداوند, صفت ذاتی, صفت فعلی, علم به نظام احسن, نظریه سلطنت,
چکیده مقاله :
ملاصدرا معتقد است با توجه به عدم امکان عروض ارادة حادث بر ذات الهی، سبب ایجاد اشیاء در زمانی خاص، علم الهی به نظام اتمّ و احسن است؛ هر چیزی که مطابق نظام اصلح باشد، ضرورتاً از خداوند صادر میشود و این همان ارادة الهی است. بنابرین، با توجه به بازگشت ارادۀ الهی به علم به نظام احسن، این صفت را باید ذاتی دانست، نه فعلی. مقالۀ پیش‌رو، ضمن پذیرش اصل دیدگاه ملاصدرا در مورد ارجاع اراده به علم به نظام احسن، بر لزوم توجه به اختیار ذاتی خداوند و نیز تمکّن خداوند بر ترک فعل، تأکید میکند؛ سپس به مهمترین ایراداتی که به دیدگاه ملاصدرا وارد شده، پاسخ میگوید و روشن میشود که تغایر مفهومی اراده در انسان و خداوند، بمعنای نفی نظریۀ ارجاع ارادۀ الهی به علم به نظام اصلح نیست. فعلی دانستن صفت اراده گرچه به یک معنا درست است، اما هرگز نمیتواند پاسخی به علت ایجاد اشیاء در زمانی خاص باشد. روایاتی که بر فعلی بودن صفت اراده تأکید داشته‌اند را نیز میتوان بصورتی تفسیر کرد که با نظریۀ ملاصدرا سازگار باشند.
Mullā Ṣadrā believes that, given the impossibility of occurrence of contingent will to the divine essence, the cause of the creation of things at a particular time is rooted in the divine knowledge of the most perfect and noblest order. Anything that conforms to the noblest order necessarily emanates from God and is the same divine will. Hence, given the return of divine will to the knowledge of the noblest order, this attribute must be considered to be essential rather than active. The present paper, while accepting the bases of Mullā Ṣadrā’s view regarding referring the divine will to the knowledge of the most perfect order, emphasizes the necessity of paying attention to God’s essential free will and ability to quit act. Later the author responds to the most important objections to Mullā Ṣadrā’s idea in this respect and demonstrates that the conceptual variation of the human will and divine will does not negate the idea of attributing the divine will to the knowledge of the noblest order. The active attribution of will is correct in a sense; however, it can never function as a response to the cause of the creation of things at a particular time. The traditions that emphasize the active nature of will can also be interpreted in a way to conform to Mullā Ṣadrā’s doctrine.
ابن‌سینا (۱۳۷۹) النجاة، تهران: دانشگاه تهران.
تفتازانی، سعدالدین (۱۴۰۹ق) شرح المقاصد، قم: شریف رضی.
حسینی تهرانی، سیدهاشم (۱۳۶۵) توضیح المراد، تهران: مفید.
حلبی، ابوالصلاح (۱۴۰۴ق) تقریب المعارف، قم: دار الهادی للمطبوعات.
حلّی، حسن‌بن یوسف (۱۴۱۳ق) کشف المراد، قم: اسلامی.
خوئي، سیدابوالقاسم (۱۴۱۷ق) محاضرات فی اصول الفقه، قم: دار الهادی للمطبوعات.
زنوزی، ملاعبدالله (۱۳۸۱) لمعات الهیه، تهران: مؤسسة حکمت و فلسفه ایران.
سبحانی، جعفر (۱۳۸۸) الالهیات، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
صدر، سیدمحمدباقر (۱۴۱۷ق) بحوث فی علم الاصول، ترجمۀ محمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسة دایرةالمعارف فقه اسلامی.
صدوق، محمدبن علی (۱۳۹۸) التوحید، قم: جامعة مدرسین.
طباطبایي، سیدمحمدحسین (۱۳۸۶) نهایة الحکمة، قم: مؤسسة امام خمینی (ره).
طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۴۰۷ق) تجرید الاعتقاد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فیاض لاهیجی (بی‌تا) شوارق الالهام، اصفهان: مهدوی.
کلینی، محمدبن یعقوب (1381) الکافی، تهران: دار الکتب اسلامیه.
مصباح یزدی، محمدتقی (۱۴۰۵ق) تعلیقة علی نهایة الحکمة، قم: مؤسسة در راه حق.
ملاصدرا (۱۳۸۱الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۱ب) المبدا و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹) تفسیر القرآن الکریم، ج5، تصحیح محمد خواجوی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
نائینی، محمدحسین (۱۳۷۶) فوائد الاصول، قم: جامعة مدرسین.