بررسی انتقادی نظریه «انکشاف» و ارائه نظریه «انفطار» درباب حصول علم بر اساس آثار و مبانی صدرایی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
سید بهروز طیبان
1
(دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران )
سيدمرتضي حسيني شاهرودي
2
(استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسي مشهد، مشهد، ایران)
کلید واژه: نظریۀ انکشاف, علم, وحدت شخصی وجود, بساطت وجود, نفس جزئی, نفس کلی, نظریۀ انفطار,
چکیده مقاله :
چگونگی تحقق علم در نفس ناطقۀ انسان از محوریترین مباحث معرفت‌شناسی است. این مهم، بر اساس مبانی صدرایی، بویژه اصل نظام توحیدی ذات‌ـ‌مظاهر یا همان وحدت شخصی وجود، تبیینی نو بخود گرفته که نظریۀ «انکشاف» جدیدترین نظریه در اینباره است. اما بر نظریۀ «انکشاف» نقدهایی وارد شده که عبارتند از: خلط میان نفس کلیه و نفوس جزئیه؛ عدم بساطت تام نفوس جزئی، نقض بساطت با بطون و ظهور، عدم استکمال نفس، تبیین‌ناپذیری علم اجمالی و تفصیلی، منافات بساطت با وجود حجابها. مقالۀ حاضر، با بازخوانی دقیق آثار صدرایی و توجه خاص به نوآوریهای وی در موضوع نفس، ضمن رفع نقد وارده بر نظریۀ «انکشاف»، به نظریه‌یی جدید رسیده که آن را «انفطار» نام نهادیم. تقریر کلی نظریۀ «انفطار» چنین است: نفس انسان بر اساس تجرد، بساطت و اشتداد وجودی حاصل از حرکت جوهری، وجود واحد سیال اتصالی است که هر «آن»، در صیرورت است؛ بهمان نحو که خود نیز صیرورت و نمودی از نفس کلیۀ الهی است. هر مرحله از این صیرورت، نحوه‌یی از حصول علم است که با نظر به نوع معدات، حصولی یا حضوری خوانده میشود. «انکشاف»، ناظر بر «بودن» است اما «انفطار» مبین «شدن و شکوفایی» خواهد بود.
The quality of the realization of knowledge in Man’s rational soul is one of the central discussions in the field of epistemology. This discussion has been explained following a novel approach based on Sadrian principles, particularly the principle of the unitary system of essence-manifestations or the same individual unity of being. The doctrine of unveiling is the newest doctrine in this respect; however, some objections have been raised against it, including the confusion of universal soul with particular souls, contradiction of simplicity with innermost and manifestation, the soul’s incompletion, inexplicability of undifferentiated and differentiated knowledge, and the contradiction of simplicity with existence of veils. In this paper, through an accurate reading of Sadrian works and particular attention to his innovations regarding the problem of the soul, the authors present a new doctrine called “cleaving”, while trying to respond to the criticism advanced against the doctrine of unveiling. The doctrine of cleaving generally indicates that, based on the ontological immateriality, simplicity, and gradation resulting from the trans-substantial motion, existence is a continuous glowing entity that is involved in becoming at each “moment” exactly in the same way that existence itself is a kind of becoming and manifestation of the universal divine soul. Each level of this becoming, is a kind of knowledge acquisition that, given the kind of facilities, is called acquired or presential. Unveiling depends on “being”, but cleaving represents “becoming and flourishing”.
آملی، سید حیدر (1384) جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح هانری کربن و عثمان یحیی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌سینا (1404ق) الشفاء، الالهیات، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (1990م) الفتوحات المکیة، تحقیق عثمان یحیی، قاهره: الهیئة العامة الکتاب.
جوادی آملی، عبدالله (1375) رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه)، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1378) عین النضّاخ (تحریر تمهید القواعد)، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1366) اتحاد عاقل به معقول، تهران: حکمت.
حسن‌زاده آملی، حسن (1373) انه الحق، قم: قیام.
حسن‌زاده آملی، حسن (1378) ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1379) خیر الاثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381) هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب.
خادمی، منوچهر (1395) تبیین نظریه انکشافی بود علم در حکمت متعالیه و تنقیح لوازم و نتایج آن، رساله دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی مشهد.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1416ق) مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق: دار القلم.
سبزواری، حاج ملاهادی (1413ق) شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب.
فناری، محمدبن حمزه (1374) مصباح الانس، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی.
قرشی بنابی، علی‌اکبر (1371) قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
لاهیجی، محمد (1389) مفاتیح الاعجاز، مقدمه کیوان سمیعی، تهران: سنایی.
لاهیجی، محمدجعفر (1386) شرح رساله المشاعر، قم: بوستان کتاب.
معلوف، اویس (1364) المنجد الطلاب، ترجمۀ محمد بندرریگی، تهران: اسلامی.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) ایقاظ النائمین، تصحیح و تحقیق محمد خوانساری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) مجموعه رسائل فلسفی، ج3، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1390) رساله سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الشواهد الربوبیة فی مناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1393) شرح الهدایة الأثیریة، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1398) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، بهمراه تعلیقات سبزواری، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.