الگوهای اخلاق‌بنیاد صدرایی درباب تعامل انسان با محیطزیست
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
هما یوسفی کوپایی
1
(دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران)
جنان ایزدی
2
(استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران )
کلید واژه: انسان, خلیفة‌الله, اخلاق محیطزیست, تکریم طبیعت, عدالت, وحدت هستی, پروا, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
تحقیق حاضر درصدد استخراج و تحلیل اصول اخلاقی مواجهه با محیطزیست بر مبنای اندیشۀ ملاصدراست. برای تحقق این هدف، مقدماتی درباب انسان، اخلاق و جایگاه اخلاق زیست‌محیطی در فلسفۀ ملاصدرا بیان شده است. پس از آن، با استناد به آموزه‌هایی مثل خلافت انسان، و انواع و مراتب این خلافت، حکمت متعالیه، اصول اخلاقی مواجهه با محیطزیست از نگاه ملاصدرا تبیین گردیده است. انسان، خلیفۀ خدا بر روی زمین و تنها موجود عالم‌ساز پس از خداوند است و برای عالم‌سازی از دو ابزار علم و قدرت بهره میبرد. از نظر صدرالمتألهین، خلافت انسان، انواع و مراتبی دارد. علم و قدرت نیز بتناسب دو نوع خلافت ظاهری و باطنی، به دو نوع ظاهری و باطنی تقسیم میشوند. ازجمله اقتضائات خلافت انسان و نیز نحوۀ وجود وی، عمران دو نشئۀ دنیا و آخرت است. همراهی عمران زمین با بحران حداقلی، تنها در پرتو اصول حکمی میسر میگردد. انسان برای تحقق، حفظ و تشدید مقام خلافت اللهی و هویت انسانی خویش، باید بهره‌برداری از محیطزیست را در پرتوی از پروا و مراقبه انجام دهد و به رعایت عدالت و تکریم طبیعت پایبند باشد. همچنین، بر اساس رویکرد وجودی صدرالمتألهین، اصل یگانگی و اتحاد با طبیعت، در این حوزه جایگاهی خاص پیدا میکند.
The present study was carried out to deduce the moral principles of Man’s encounter with environment from Mullā Ṣadrā’s philosophy and analyze them. To this end, the authors have initially provided some introductory points regarding Man, ethics, and place of environmental ethics in Mullā Ṣadrā’s philosophy. Next, given Man’s vicegerency, the different types and levels of this vicegerency and the arguments related to the ethical principles of Man’s encounter with environment in Mullā Ṣadrā’s view are explained. Man is God’s vicegerent on the Earth and the only world-making being after God, who uses the two tools of knowledge and power to construct the world. Mullā Ṣadrā believes that Man’s vicegerency is of certain types and levels. Knowledge and power are divided into external and internal types in line with the two types of exoteric and esoteric vicegerency. Man’s vicegerency and their quality of existence necessitate the construction of both the world and the hereafter. The development of the Earth with the least amount of crisis can only be realized in observing the related philosophical principles. In order to establish, maintain, and strengthen the station of divine vicegerency and the human identity, Man must benefit from the environment with utmost caution, observe justice, and appreciate nature. Moreover, based on Mullā Ṣadrā’s ontological approach, the principle of oneness and unity with nature attains a particular place in the field of environmental studies.
قرآن کریم.
اله‌‌بداشتی، علی (۱۳۹۰) «کرامت ذاتی انسان، لوازم و آفات آن از منظر حکمت متعالیه»، اخلاق متعاليه (نگاهی به اخلاق و فلسفه اخلاق در حكمت متعاليه)، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ص۸۸ـ۷۱.
بیدهندی، محمد؛ شیراوند، محسن (139۳) «تحلیل اخلاق زیست‌محیطی (بر اساس پارادایم معرفتی اسفار اربعۀ ملاصدرا)»، اخلاق زیستی، شمارۀ ۱۳، ص۷۴ـ۵۵.
بیدهندی، محمد؛ شیراوند، محسن (139۴) «بررسی اخلاق زیست‌محیطی با پردازش نظریه گایا و قاعدۀ فلسفی بسیط الحقیقة»، انسان‌پژوهی دینی، شمارۀ ۳۳، ص۹۵ـ۷۷.
جمعی از نویسندگان (1385) کتاب‌شناخت اخلاق اسلامی (گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حیدری، کوروش (1397) «شعور همگانی در حکمت متعالیه و نقش آن در تعامل با محیطزیست»، معرفت فلسفی، شمارۀ 62، ص۵۲ـ۳۹.
دی ژن، جوزف آر (1396) اخلاق محیطزیست، در آمدی بر فلسفۀ محیطزیست، ترجمۀ مهدی کلاهی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
طاهرزاده، اصغر (۱۴۰۰) سورۀ فتح و آیندۀ روشن مجاهدان سالک، اصفهان: لب‌المیزان.
کریمیان صیقلانی، علی (1394) اخلاق زیست‌محیطی در حکمت اسلامی، تهران: امیرکبیر.
مصطفوی، حسن (1368) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
ملاصدرا (13۸0) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381 الف) کسر الأصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگردی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (13۸1ج) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (13۸۳) الحكمة المتعالية فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (13۸۴) شرح اصول الکافی، ج1، تصحیح و تحقیق رضا استادی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۸۹الف) اسرار الآیات و أنوار البینات، تحقیق و تصحیح محمدعلی جاودان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (13۸۹ب) تفسير القرآن الكريم، تصحیح و تحقیق زیر نظر آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (۱۳۹۱) المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیه، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقات بر شرح حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
نصر، سیدحسین (1378) «تعالیم ملاصدرا»، ترجمۀ حسینعلی شیدان‌شید، مجلۀ حوزه، شمارۀ ۹۲، ص۴۸ـ۲۱.
یزدان‌پناه، سید یدالله (1399) مختصات حکمت متعالیه، بهمت رضا درگاهی‌فر، قم: آل احمد.