آثار تجرد مثالی در فلسفه اسلامی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
شهاب الدین وحیدی مهرجردی
1
(دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه میبد، میبد، ایران )
احسان کردی اردکانی
2
(استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه اردکان، اردکان، ایران)
وحید گرامی
3
(دانش‌آموختۀ دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران)
کلید واژه: تجرد, اقسام تجرد, آثار تجرد, تجرد مثالی, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
یکی از مسائل مهم فلسفۀ اسلامی، بررسی ابعاد و جوانب گوناگون تجرد از دیدگاه فلاسفه است؛ و ازجمله مهمترین مسائل در بحث تجرد، پذیرش یا عدم پذیرش تجرد مثالی است که یکی از دغدغه‌های اصلی فلاسفۀ اسلامی در طول تاریخ بوده است. در میان فلاسفۀ اسلامی، حکمای مشاء، ضمن پذیرش عالم عقول و تجرد عقلی، منکر عالم مثال و تجرد مثالی بودند و قوۀ خیال را نیز مادی میدانستند، اما سهروردی و ملاصدرا، با توجه به مبانی فلسفی خود، به اثبات عالم مثال پرداختند؛ سهروردی قائل به عالم مثال منفصل بود، اما ملاصدرا علاوه بر عالم مثال منفصل، به عالم مثال متصل و تجرد قوۀ خیال نیز معتقد بود. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، بررسی آثار تجرد مثالی در فلسفۀ اسلامی و نقش آن در حل معضلات فلسفی است. در این مقاله، یازده اثری که قول به تجرد مثالی در زمینه¬های گوناگونی فلسفی، در پی دارد، مورد بررسی قرار گرفته که عبارتند از: حشر نفوس ناقص و متوسط، عدم نیاز به بحث افلاک و پذیرش تناسخ در بحث معاد، اثبات معاد جسمانی، تفسیر صحیح و معقول از عجب‌الذنب، تجرد نفوس حیوانات و حشر آنها، بقای ادراکات جزئی پس از مرگ، حلقۀ اتصال عالم عقول و عالم ماده، تفسیر دقیق از خواب و رؤیا و مکاشفات و معراج پیامبر(ص)، تفسیر صحیح از احوال قبر و برزخ و قیامت، تفسیر حقیقت جن در حکمت اشراق، قیام صدوری صورتها برای نفس.
A significant problem in Islamic philosophy is investigating the various dimensions and aspects of immateriality in the view of philosophers. One of the most important problems in the discussion of immateriality is the acceptance or rejection of Ideal immateriality, which has been one of the major concerns of Islamic philosophers in the course of history. Among them, Peripatetic philosophers accepted the world of intellects and rational immateriality by denying the Ideal world and Ideal immateriality and considered the faculty of imagination to be material. However, Suhrawardī and Mullā Ṣadrā tried to demonstrate the Ideal world based on their own philosophical principles. Suhrawardī believed in the disjunctive Ideal world, while Mullā Ṣadrā believed in the connected Ideal world and the immateriality of the faculty of imagination in addition to the disconnected Ideal world. The present study aims to examine the effects of Ideal immateriality in Islamic philosophy and its role in resolving philosophical intricate problems. Here, the authors have investigated eleven effects of Ideal immateriality in different philosophical fields including the resurrection of incomplete and average souls; lack of the need to study the spheres and accepting reincarnation in the discussion of resurrection; demonstration of corporeal resurrection; a correct and rational interpretation of vanity of sin, immateriality of animals’ souls and their resurrection; subsistence of particular perceptions after death; the link between the world of intellects and the material world; an accurate interpretation of the Holy Prophet’s dreams, unveilings, and ascent; a correct interpretation of the state of death, purgatory, and the hereafter; the interpretation of jinn in Illuminationist philosophy, and the subsistence of issuing forms for the soul.
ابن¬سینا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن¬سینا (1404ق) الشفاء، الالهیات، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفی.
ارشد ریاحی، علی؛ واسعی، صفیه (1388) «عالم مثال از نظر ملاصدرا»، اندیشۀ دینی، شمارۀ 30، ص102ـ75.
انتظام، محمد (1391) «بررسی عالم مثال در حکمت سهروردی با رویکرد مبنانگرانه»، جاویدان خرد، شمارۀ 22، ص42ـ19.
حبیبی، محسن (1395) «هستی‌شناسی خیال نزد ابن‌سینا و ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 85، ص22ـ5.
حسین‌زاده، مرتضی؛ کاوندی، سحر؛ جاهد، محسن (1399) «تبیین کارکرد تجرد قوه خیال در معاد جسمانی از نگاه ملاصدرا»، حکمت صدرایی، شمارۀ 17، ص62ـ47.
رحیم‌پور، فروغ‌السادات (1385) «مبانی و آثار مجرد یا مادی بودن قوه خیال از دیدگاه ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا»، مجله دانشکده ادیبات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شمارۀ 46، ص139ـ119.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1373) حکمة الاشراق، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1375) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1430ق) نهایة الحکمة، تحقیق زارعی سبزواری، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
قیصری، داود (1375) شرح فصوص الحكم، تهران: علمى و فرهنگى.
ملاصدرا (1380) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوكية، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383د) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1384) شرح أصول الكافی، ج1، تصحیح و تحقیق رضا استادی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الحکمة العرشیة، تصحیح و تحقیق اصغر دادبه، در مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرهـادی، سیدمهـدی؛ نجفـی، محمـد (1399) «هستی‌شناسی و نقش ادراکی خیال در فلسفه اسلامی؛ از ابن‌سینا تا ملاصدرا»، حکمت صدرایی، شمارۀ 18، ص127ـ117.
یزدانی، عباس (1390) «مقایسه دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا در مورد تجرد خیال و ارتباط آن با معاد جسمانی»، الهیات تطبیقی، شمارۀ 6، ص108ـ95.