«مواد ثلاث» بر مبنای سه رویکرد فلسفی صدرالمتألهین
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
کلید واژه: واجب, امکان, امتناع, مواد ثلاث, نگرش اصالت ماهوی, اصالت وجود, وحدت تشکیکی, وحدت شخصی, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
اندیشۀ صدرالمتألهین در سیر تکامل خود، سه رویکرد را شاهد بوده است؛ نگرش اصالت ماهوی، نگرش اصالت وجودی با نگاه وحدت تشکیکی و نگرش اصالت وجودی با نگاه وحدت شخصی. مبحث «مواد ثلاث» بتبع این سه رویکرد فلسفی صدرایی، دچار تحول اساسی شده¬ است. در مرتبه¬یی متناسب با رویکرد اول، مقسَم، ماهیت است و به «وجوب، امکان و امتناع» تقسیم میشود. مراد از امکان در این مرتبه، امکان ماهوی است. در رویکرد دوم، مواد سه¬گانۀ مرسوم، به وجوب و امکان ارتقا می¬یابند. مراد از امکان در این مرتبه، امکان فقری و وجودی است. در رویکرد سوم، این سه ماده، به دوگانۀ «حق و باطل» تحول پیدا میکنند. تعبیر «حق» در این مبحث، با سه معنای دیگر از «حق» که در رویکرد سوم مطرح شده است ـ‌یعنی تقدم بالحق، وجود حق و وحدت حقه‌ـ اشتراک معنوی و اتحاد مصداقـی، و با حـق مطـرح در ام‌القضایا، رابطـۀ «مَثَل و ممثـل¬له» دارد؛ یعنـی ام‌القضایا مَثل حـق‌تعالی در میـان قضایاست. از حق‌تعالی به احق‌الوجودات و از اصل عدم تناقض، به احق¬الاقاویل و احق‌الاوایل تعبیر میشود. همۀ «حق»های یاد شده، بر اساس مبانی رویکرد فلسفی سوم صدرالمتألهین، قابل طرحند.
Mullā Ṣadrā’s philosophy has witnessed the rise of three approaches in its process of development: principiality of quiddity, principiality of existence based on graded unity, and principiality of existence based on individual unity. In the light of these three Sadrian philosophical approaches, the discussion of the ‘three modalities of being’ has undergone some fundamental changes. In conformity to the first approach, the source of division is quiddity, which is divided into ‘necessity, possibility, and impossibility’. At this level, possibility refers to quiddative possibility. In the second approach, the common three modalities are promoted to necessity and possibility. At this level, possibility refers to indigent and ontological possibility. In the third approach, the division evolves into a two-fold division of ‘truth and false’. The concept of truth in this approach shares the same meaning and references with the three other meanings of ‘truth’ in the third approach – priority of the truth, existence of truth, and true union - and bears a ‘paradigm and analogue’ relationship to the truth discussed in the mother of all propositions. In other words, the mother of all propositions is similar to Almighty Truth among all propositions. Almighty Truth is interpreted as the Highest Truth among all existents, and the principle of non-contradiction is interpreted as the truest of all sayings and the truest of all origins. All mentioned ‘truths’ can be propounded based on the principles of Mullā Ṣadrā’s third philosophical approach.
ابن‌سینا (1376) الإلهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا (1381) الإشارات و التنبیهات، قم: بوستان کتاب.
ابن‌عربی، محی‌الدین (1367) التجلیات الالهیة، همراه با تعلیقات ابن‌سودکین، تحریر عثمان اسماعیل یحیی، تهران.
الهی قمشه‌ای، مهدی (1363) حکمت الهی عام و خاص، تهران: اسلامی.
ایجی، عضدالدین (بی¬تا) المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب.
ایجی، عضدالدین؛ جرجانی، علی بن محمد (بی¬تا) شرح المواقف، تصحیح محمد نعسانی، قم: الشریف الرضی.
بابایی، علی (1398) سه¬گانه¬های عالم معرفت: شاکلۀ حکمت و عرفان و هنر اسلامی، اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی.
بابایی، علی (1399) «حق تعالی تنها جوهر هستی؛ سیر تحول جوهر و عرض بر مبنای سه مرتبۀ سیر فلسفی ملاصدرا» اندیشه دینی، شمارۀ 57، ص20ـ1؛ doi: 10.22099/JRT.2020.5711
بابایی، علی؛ موسوی، سیدمختار (1400) «مسئله زمان در سه مرتبۀ سیر فلسفی صدرالمتألهین»، معرفت فلسفی، شمارۀ 73، ص64ـ49.
بابایی، علی؛ موسوی، سیدمختار (1401) «سه مرتبه حرکت بر مبنای سه سیر فلسفی ملاصدرا: حرکت طبیعی، حرکت جوهری، تجدد امثال»، پژوهشهای فلسفی، شمارۀ 38، ص153ـ119؛ doi: 10.22034/jpiut.2021.45165.278
تفتازانی، مسعودبن عمر (1412ق) شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیره، قم: الشریف الرضی.
جوادی آملی، عبدالله (1382) رحیق مختوم، ج8، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1393) رحیق مختوم، ج2 و 7، قم: اسراء.
حائری یزدی، مهدی (1361) هرم هستی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
حسن‌زاده آملی، حسن (1385) دروس معرفت نفس، قم: الف. لام. م‍ی‍م.
حسن‌زاده آملی، حسن (1387) شرح فارسی الأسفار الأربعة، قم: بوستان کتاب.
رازی، فخرالدین محمد (بی‌تا) المباحث المشرقیة، قم: بیدار.
رضانژاد، غلام‌حسین (1387) مشاهد الألوهیة، قم: آیت اشراق.
سبزواری، ملاهادی (1368) تعلیقات اسفار، در ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مکتبة المصطفوی.
سجادی، جعفر (1375) فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: امیرکبیر.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1372) مجموعه مصنفات شیخ اشراق (المشارع و المطارحات)، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شریعتى نجفآبادى، رحمتالله (1390) حكمت برین: ترجمه و شرح تطبیقى بدایة الحكمة، قم: بوستان كتاب.
شیروانی، علی (1377) شرح مصطلحات فلسفی بدایة الحکمة و نهایة الحکمة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1416ق) نهایة الحکمة، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
لاهیجی، عبدالرزاق (1425ق) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، تحقیق اکبر اسد علی‌زاده، قم: مؤسسة امام الصادق (ع).
مصباح یزدی، محمدتقی (1387) شرح نهایة الحکمة، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار استاد شهید مطهری (اصول فلسفه و روش رئالیسم)، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1366) شرح أصول الکافی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ملاصدرا (1378) رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا،
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقات بر شرح حکمة الإشراق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملکشاهی، حسن (1392) ترجمۀ اشارات و تنبیهات، تهران: سروش.
نراقی، مهدی‌بن ابی‌ذر (1380) شرح الإلهیات من کتاب الشفاء، تهران: کنگره بزرگداشت ملامهدی و ملااحمد نراقی.
نوری، علی‌بن جمشید (1363) حاشیه بر مفاتیح الغیب، در ملاصدرا، مفاتیح الغیب، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.