تبیین کثرتهای عرضی در عوالم طولی وجود بر مبنای حکمت صدرایی
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهعلی صداقت 1 * , حسن فتح زاده 2
1 - دانش آموخته دکتری فلسفه اسلامی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
2 - دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
کلید واژه: کثرت عرضی, تشکیک وجودی, عوالم طولی, عقول طولی, عقول عرضی, ارباب انواع, حکمت صدرایی,
چکیده مقاله :
بر مبنای اصل تشکیک وجود در حکمت صدرایی، جهان هستی نظامی طولی است که از اعلی علیین تا اسفل‌السافلین امتداد دارد و هر موجودی، در درجه¬یی از شدت و ضعف وجودی قرار میگیرد. قبول این مبنا در حکمت صدرایی، در کنار مشاهدات ما در جهان پیرامون از موجودات همعرضی که هیچ رابطۀ علّی‌ـ‌معلولی با هم ندارند، مثل یک سنگ و یک درخت، این پرسش مهم را در تاریخ اندیشۀ بعد از صدرالمتألهین پیش آورد که چگونه میتوان بین این دو حقیقت، جمع نمود. پاسخ به این پرسش، در چهارصد سال گذشته، اختلافهایی مبنایی بین شارحان آثار ملاصدرا پدید آورده است. ما در این پژوهش نشان میدهیم که پذیرش نظام طولی و تشکیکی وجود، منافاتی با پذیرش کثرتهای عرضی ندارد و آنچه در تشکیک وجود صدرایی پذیرفته شده، یک نظام تفاضلی بین همـۀ موجـودات است، نـه صرفـاً یک نظام علّـی ـ معلولـی. کلیـد اصلـی فهـم ماجرای کثرتهای عرضی در اندیشۀ صدرایی را باید در ماجرای ارباب انواع و ملحقات آن یافت. صدرالمتألهین در ارائۀ نظام فیض خود، تأثیر فراوانی از اندیشۀ سهروردی پذیرفته و از نحـوۀ صـدور اربـاب انـواع، در مجالهـای مختلف، دفاع کرده است. ارباب انواع همان عقول عرضی هستند که پذیرش آنها، مساوی است با حل ماجرای کثرتهای عرضی در همۀ عوالم طولی وجود.
Based on the principle of the gradation of existence in Sadrian philosophy, the world of being enjoys a vertical system that extends from the highest point to the lowest levels, and each existent possesses a specific degree of existential intensity and weakness. The acceptance of this principle in Sadrian philosophy alongside one’s observations in our surrounding world of horizontal existents with no cause-effect relation, such as a stone and a tree, gave rise to an important question in the post-Sadrian period: How can these two truths come together in one place? The responses to these questions during the last 400 years have resulted in some disagreements among commentators of Mullā Ṣadrā’s works. In this study, the authors aim to demonstrate that the acceptance of the vertical and graded system of existence is not in conflict with accepting horizontal pluralities, and what is accepted in Sadrian graded existence is a differential system among all existence and not merely a cause-effect system. The key to the understanding of horizontal pluralities in Sadrian philosophy must be found in the discussion of archetypes and their additions. In presenting his own system of emanations, Mullā Ṣadrā has been greatly influenced by Suhrawardī’s philosophy and defended the quality of the emanation of archetypes at different occasions. Archetypes are the same horizontal intellects the acceptance of which is equal to resolving the problem of horizontal pluralities in all vertical worlds of existence.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1376) مقدمه و تعلیقه بر مجموعه آثار عصّار، تهران: امیرکبیر.
آشتیانی، میرزا مهدی (1388) اساس التوحید، شرح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: هرمس.
ابن‌سینا (1331) الهیات دانشنامه علایی، تصحیح محمد معین، تهران: انجمن آثار ملی.
ابن‌عربی (1423ق) فصوص‌الحکم، بیروت: دار الکتب العربی.
جوادی آملی، عبدالله (1386) رحیق مختوم، قم: اسراء.
سبزواری، ملاهادی (1413ق) شرح منظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب.
سبزواری، ملاهادی (1981م) حاشیه بر اسفار، در ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1373) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1377) حکمة الاشراق، ترجمه و شرح جعفر سجادی، تهران: دانشگاه تهران.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1396ق) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
شهرزوری، شمس‌الدین محمد (1372) شرح حکمةالاشراق، تصحیح حسین ضیایی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1388) نهایة الحکمة، تصحیح غلامرضا فیاضی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1422ق) نهایة الحکمه، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1981م) حاشیه بر اسفار، در ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1405ق) تعلیقة علی نهایة الحکمه، تهران: الزهراء.
مطهری، مرتضی (1389) عدل الهی، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1378) اجوبة المسائل النصیریة، تصحيح و تحقیق عبدالله شکیبا، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح‌الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) اسرار الآیات و انوار البینات، تصحيح و تحقیق محمدعلي جاودان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1390) الواردات القلبیة فی معرفة الربوبیة، تصحيح، تحقیق و ترجمه احمد شفیعیها، در مجموعه رسائل فلسفی، ج3، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص464ـ309.
ملاصدرا (1393) شرح الهدایهة الأثیریة، تصحيح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1397) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، تصحیح و تحقیق زیر نظر آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، جلد 1، 2، 3، 4، 5 و 9، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1398) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، تصحیح و تحقیق زیر نظر آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، جلد 6، 7 و 8، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
یزدان‌پناه، یدالله (1400) حکمت اشراق، تهران: سمت.