بررسی مقایسه‌یی چیستی زمان و حدوث زماني عالم از نظر فخر رازي و ملاصدرا
محورهای موضوعی : مطالعات تطبیقی فلسفه‌های اشراقیسید محمد اسمعیل سید هاشمی 1 * , سید محمد جواد سیدهاشمی 2
1 - الهیات و ادیان شهید بهشتی
2 - دانشگاه قم
کلید واژه: زمان حدوث عالم حدوث زمانی قدم زمانی حدوث ذاتی فخر رازی ملاصدرا ,
چکیده مقاله :
یکی از مهمترین مباحثی که قبل از بیان دلایل حدوث يا قدم زماني جهان بايد مورد توجه قرار گيرد، اينست که مراد از حدوث و قدم زمانی از نظر متکلمان و فلاسفه چيست؟ اين نيز بنوبۀ خود مبتني بر سؤال ديگري است که زمان از نظر اين دو گروه به چه معناست؟ فخر رازي با تسلط بر نظریات کلامي و فلسفي و با روشی انتقادی، به تحليل و مقايسۀ ديدگاه متکلمان و فلاسفه دربارۀ حدوث و قدم زماني عالم و دلایل آنان اقدام نموده و ريشه‌ها و مبادي تصوري و تصديقي طرفين را نقد کرده است. او تفسیر متکلمان از زمان و حدوث زمانی را باطل میداند، همچنین تعریف زمان به مقدار حرکت و کم متصل را که فلاسفه مطرح کرده‌اند ناصحیح شمرده و بر خلاف مشهور، زمان را کم منفصل دانسته است. وی بر خلاف سایر متکلمان، در حادث زمانی بودن عالم عقول و مجردات تردید دارد. اما صدرالمتألهين با نقد نظر متکلمان و فلاسفۀ پیشین، تلاش ميکند افلاطون، ارسطو و ساير حکماي يوناني و پيروان اديان را همرأي خود نشان دهد، درحاليکه تفسیر وی از حدوث زمانی و نیز مبانی فلسفی وی با چنین وحدتی سازگار نیست، چراکه مفهوم حدوث زماني صدرايي مبتني بر اصالت وجود و حرکت جوهري است که نه در فلسفۀ یونان مورد بحث بوده و نه متکلمان اسلامی فهمی از آن داشته‌اند. در این مقاله به ارزیابی دلایل حدوث یا قدم پرداخته نشده بلکه چیستی حدوث یا قدم زمانی از نگاه این دو متفکر بررسی شده است. به نظر ما اشکال مشترک فخر رازی و ملاصدرا به متکلمان و فلاسفۀ مشاء، در تفسیر آنان از زمان و حدوث زمانی است و تفاوت نظر این دو محقق نیز در تفسیر خود آنان از چیستی زمان و حدوث زمانی است.
One of the most important issues which should be addressed before examining the arguments on the originatedness or temporal pre-eternity of the world is what mutikallimun and philosophers mean by originatedness and temporal eternity. This question by itself is based on another question as to what they mean by time. Owing to his mastery of kalami and philosophical views and following a critical approach, Fakhr al-Din Razi analyzes and compares the views of mutikallimun and philosophers about the originatedness and temporal pre-eternity of the world and their arguments in this regard and critically reviews the roots and the conceptual and assertoric principles of the two sides with respect to this issue. He believes that mutikallimun’s interpretation of time and temporal origination is absurd. Moreover, he rejects philosophers’ definition of time as to the amount of motion and a continuous quantity and, unlike the common belief, maintains that time is a disjunctive quantity. In contrast to other mutikallimun, he doubts the temporal originatedness of the world of intellects and immaterial entities. Nevertheless, by criticizing the ideas of early mutikallimun and philosophers, Mulla Sadra tries to bring the views of Plato, Aristotle, and other Greek philosophers and followers of other religions in unison with his own ideas, while his interpretation of temporal origination and his fundamental philosophical principles are not consistent with such a unison. This is because the concept of Sadrian temporal originatedness is based on the principiality of existence and trans-substantial motion, which were discussed neither in Greek philosophy nor tackled by Islamic mutikallimun. This paper does not intend to evaluate the arguments on origination or pre-eternity; rather, it explores the whatness of origination or temporal pre-eternity in Mulla Sadra and Fakhr al-Din Razi. The authors believe that their shared objection to mutikallimun and Peripatetic philosophers concerns their interpretation of time and temporal origination. However, the difference between these two thinkers arises from their own conceptions of the whatness of time and temporal origination.
قرآن كريم.
رازي، فخر الدين، الاربعين في اصول الدين، مکتبة الکليات الازهريه، قاهره، 1986م.
رازي، فخر الدين، التفسير الکبير، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1429ق.
رازي، فخر الدين، المباحث المشرقيه في علم الهيات و الطبيعيات، ج1، تحقيق محمد المعتصم بالله، بيروت، دارالکتاب العربي، 1990م.
رازي، فخر الدين، المطالب العالية من العلوم الالهي، تحقيق احمد حجازي، منشورات الشريف الرضي، ج 4و5، بيروت، دارالکتاب العربي، 1987م. رازي، فخر الدين، تفسير مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1420ق. رازي، فخر الدين، چهارده رساله، ترجمه و تصحیح سید محمد باقر سبزواری، دانشگاه تهران، 1340. ملاصدرا، أسرار الآيات و انوارالبینات، تصحیح محمد علی جاودان، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چ 1، 1389.
ملاصدرا، الحکمة المتعالية في الا سفار العقلية الاربعة، ج 5، تصحيح و تحقيق رضا محمدزاده، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1381.
ملاصدرا، الحکمة المتعالية في الا سفار العقلية الاربعة، ج 7، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1380.
ملاصدرا، رساله في الحدوث، تصحيح سيد حسن موسويان، بنياد حکمت اسلامي صدرا، تهران، 1378.
طوسي، خواجه نصير، تجريد الاعتقاد، تحقيق محمد جواد حسيني، بي جا، مکتب الاعلام الاسلامي، 1407ق.