نقش تمثیل آینه در تبیین مسائل وجودشناسی حکمت متعالیه
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
هادی جعفری
1
(دانش‌آموخته دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران)
کلید واژه: آینه, تمثیل, ملاصدرا, نمایشگری, ثبوت بالعرض,
چکیده مقاله :
آینه بعنوان یک مصنوع و پدیده‌یی شگفت‌انگیز، همواره برای تبیین مسائل عرفانی، مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. هنر ملاصدرا در حکمت متعالیه، استفاده از تمثیل آینه در تبیین یافته‌های وجودشناسانه خود است. این نوشتار که با روش تحلیل محتوا و کتابخانه‌یی نگاشته شده، درصدد تبیین چگونگی استفاده ملاصدرا از تمثیل آینه در تبیین مسائل و یافته‌های فلسفی است و نشان میدهد که صدرالمتألهین بطور عمده به یازده ویژگی آینه برای تبیین بسیاری از مسائل غامض فلسفی تمسک جسته است که عبارتند از: 1) وجود صور در آینه عین وجود خود آینه نیست، اگرچه صور در آینه موجودند؛ 2) نمایشگری آینه؛ 3) سلب نمایشگری بر اثر زنگارپذیری و وجود مانع و حائل؛ 4) تأثیر جهت و وضعیت آینه در مشاهدۀ شیء خارجی؛ 5) وجود تبعی و بالعرض داشتن صور مرئی در آینه؛ 6) تطابق صور در آینه با شیء خارجی؛ 7) وارونه‌نمایی آینه؛ 8) ظرفیت متنوع آینه در دریافت نور و صور؛ 9) قابلیت نوردهی آینه؛ 10) مرئی بالذات نبودن آینه؛ 11) شدت و ضعف در نمایشگری آینه. این ویژگیها باعث شده است تا تمثیل آینه در تبیین مسائلی همچون علم خداوند به مخلوقات، نسبت خداوند به موجودات، وحدت وجود در عین تعدد وجودات، فناء فی الله و عبادت حقیقی، معیت خداوند با موجودات، معرفت خداوند، نسبت وجود و ماهیت، نسبت دنیا و آخرت، زیبا دیدن امور فناپذیر، تجرد صور ادراکی، مشاهدۀ حقایق، شرایط و موانع نفس در ادراک حقایق، خلود اهل نار، مسئلۀ شفاعت، نسبت بدن اخروی و بدن دنیوی، نسبت نفس و بدن و... کارآمد باشد.
Mirror, as an amazing artifact and phenomenon, has always attracted the attention of Muslim thinkers in order to explain gnostic problems. Mullā Ṣadrā’s art in the Transcendent Philosophy was to use the allegory of mirror to explain his own ontological findings. This paper, which is written based on content analysis and library sources, aims to clarify the quality of Mullā Ṣadrā’s use of this allegory in explaining philosophical problems and findings and demonstrates that, in doing so, he mainly resorted to 11 features of mirror in order to explicate several complex philosophical problems including the following: Lack of identity of the existence of forms in the mirror with the existence of the mirror itself despite the existence of forms in the mirror; mirror’s reflectivity; lack of reflectivity because of rustiness; existence of an obstacle between the mirror and the entity, effects of the mirror’s direction and position on observing the external object; the dependent and accidental existence of visible forms in mirror; conformity of forms in the mirror with external objects; inversion of images in the mirror; various potentials of the mirror for receiving light and forms; mirror’s illumination potential; mirror’s not being essentially visible, and strength and weakness in mirror’s reflectivity. These features have resulted in the efficiency of the allegory of mirror in explaining such problems as God’s knowledge of existents, God’s relation to existents, unity of existence despite the plurality of existences, annihilation in God and true worship, God’s proximity to existents, God’s knowledge, the relation between existence and quiddity, the relation between the world and the hereafter, viewing mortal things as beautiful entities, immateriality of perceptive forms, observing the truths, conditions and obstacles of the soul in the perception of the truths, immortality of the people of Hell, problem of intercession, the relationship between the worldly and other-worldly bodies, and the soul-body relationship.
قرآن کریم.
شهرزوری، شمس‌الدین محمد (1380) شرح حکمة الاشراق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مصطفوی، زهرا (1385) نوآوریهای فلسفی صدرالمتألهین، تهران: حکمت.
ملاصدرا (1375) اجوبة المسائل الکاشانیة، تهران: حکمت.
ملاصدرا (1378) المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، تصحیح و تحقیق سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) کسر اصنام الجاهلیّة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمدذبیحی و جعفرشاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) ایقاظ النائمین، تصحيح و تحقیق محمد خوانساری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389الف) تفسیر القرآن الکریم، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389ب) رسالة فی شواهد الربوبیة، تصحيح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج1، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص429ـ345.
ملاصدرا (1389ج) رسالة فی سریان الوجود، تصحيح، تحقیق و ترجمه سیدمحمود یوسف‌ثانی، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ص209ـ139.
ملاصدرا (1390) رساله سه اصل، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا،
ملاصدرا (1391) المسائل القدسیة، تصحيح و تحقیق منوچهر صدوقی‌سها، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین ، ج4، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا، ص306ـ195.
ملاصدرا (1392) تعلیقات بر شرح حکمة الاشراق، بخش الهیات (ج 4)، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1422ق)شرح الهدایة الاثیریة، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.