بررسی تأثیر اندیشه‌های میرسیدشریف گرگانی دربارۀ توحید وجودی بر عرفا و حکمای متأخر
محورهای موضوعی : پژوهش درباره فیلسوفان صدرایی و شارحان و منتقدان ملاصدرا
1 - استادیار گروه فلسفه و کلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران
کلید واژه: وحدت وجود عرفانی, وحدت شهود, ذوق تأله, میرسیدشریف گرگانی,
چکیده مقاله :
میرسیدشریف گرگانی بسبب تمایلات صوفیانه‌اش، به مسئلۀ توحید عرفانی توجه ویژه داشته است. او نظریۀ «وحدت وجود و کثرت موجود» را بر اساس اصالت وجود، در مورد حق‌تعالی تبیین میکند، اما نظریۀ «وحدت وجود و موجود» را از یکسو در تعارض با بداهت عقلی میبیند و از سوی دیگر، درک آن را متوقف بر تحقق طوری ورای طور عقل میداند. از نظر او، اگر تحقق «طوری ورای طور عقل» انکار گردد، و آنچه عقل علیه آن شهادت میدهد، امری مردود دانسته شود، چاره‌یی نیست جز آنکه مکاشفات و مشاهدات عارفان ـ‌‌با فرض صحتشان‌ـ به آنچه مورد پذیرش عقل است، تأویل شوند. او خود، وحدت شهود را بعنوان راه‌حل پیشنهاد کرده است. تأمل در میراث کلامی، فلسفی و عرفانی قرن نهم تا یازدهم، گویای تأثیر بسیار اندیشه‌های میرسیدشریف گرگانی دربارۀ توحید وجودی، بر اندیشمندان این برهه است. مقالۀ حاضر در تلاش است این تأثیر و تأثر را تبیین نماید.
Mir Sayyid Sharīf Gorgānī paid particular attention to the problem of gnostic oneness because of his mystic beliefs. He explained the doctrine of the “oneness of being and plurality of existent” based on the principiality of existence regarding Almighty Truth. However, he viewed the doctrine of the “oneness of existence and existent” in opposition to rational evidence, on the one hand, and believed that its perception depends on the realization of a state beyond the state of the intellect, on the other hand. In his view, if the realization of “a state beyond the state of the intellect” is denied, and what the intellect testifies against is considered to be absurd, there is no option but to interpret gnostics’ unveilings and intuitions, assuming they are correct, as what the intellect finds acceptable. He proposed the oneness of intuitions as a solution. A study of the kalāmī, philosophical, and gnostic legacy of the 9th-11th centuries demonstrates the great influence of Mir Sayyid Sharīf Gorgānī’s ideas about existential oneness on the thinkers of this period. The purpose of this paper is to clarify the effects of his views in this regard.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1381) شرح رسائل قیصری، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران.
احسائی، ابن‌ابی‌جمهور (1387) مجلی مرآة‌المنجی فی الکلام و الحکمتین و التصوف، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفه ایران.
احمدنگری، عبدالنبی‌بن عبدالرسول (1421ق) دستور العلماء، جامع العلوم فی اصطلاحات الفنون، بیروت: دار الكتب العلمية.
اردبیلی، کمال‌الدین حسین‌بن عبدالحق (1368) کشف الاسرار، تصحیح نجیب مایل هروی، در مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ص167ـ137.
اردبیلی، کمال‌الدین حسین‌بن عبدالحق (بی‌تا الف) حاشیه بر شرح جدید، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی 1762، شمارۀ مدرک: 122401ـ10.
اردبیلی، کمال‌الدین حسین‌بن عبدالحق (بی‌تا ب) حاشیة علی اثبات الواجب الجدید، نسخۀ خطی، مكتبة وحيد باشا العامة در كوتاهيه تركيه، شمارۀ 261.
ازنیقی، محمدبن قطب‌الدین (1396) فتح مفتاح الغیب، تصحیح اسماعیل جاری، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
اشکوری، قطب‌الدین (1378) محبوب القلوب، تهران: میراث مکتوب.
الهی، عبدالله (2013ق) كشف الواردات لطالب الكمالات، بیروت: دار الكتب العلمية.
باغنوی، حبیب‌الله (میرزا جان) (1381) «تعلیقات»، در رازی، قطب‌الدین، الالهيات من المحاكمات علی شرحی الاشارات، تهران: میراث مکتوب.
بهبهانی، علینقی‌بن احمد (1377) عیار دانش، تهران: میراث مکتوب.
توکلی، محمدهادی (1402) «بررسی انتقادی رویکرد میرسیدشریف گرگانی به نظریۀ توحید وجودی»، جاویدان خرد، شمارۀ 43، ص71ـ41.
جامى، عبدالرحمن (1358) الدرة‌الفاخرة فى تحقیق مذهب الصوفیة، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامى.
جامى، عبدالرحمن (1370) نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
جامى، عبدالرحمن (1383) اشعة اللمعات، قم: بوستان کتاب.
جامى، عبدالرحمن (1858م) نفحات الانس، کلکته: مطبعه لیسی.
چیتیک، ویلیام (1370) «تعلیقات بر نقدالنصوص»، در جامى، عبدالرحمن، نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
حاجی‌خلیفه (بی‌تا) کشف‌الظنون، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
خفری، شمس‌الدین محمدبن احمد (1392) سواد العین فی حکمة العین، تصحیح علی فتحی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور (1382) اشراق هیاکل النور، تحقق علی اوجبی، تهران: میراث مکتوب.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور (1385) مجموعه مصنفات غیاث‌الدین منصور دشتکی، تصحیح عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دماوندی، ملاعبدالرحیم (1378) مفتاح اسرار الحسینی، در آشتیانی، سیدجلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج3، قم: بوستان کتاب.
دوانی، جلال‌الدین (1381) رسالۀ اثبات الواجب الجدیدة، در دوانی، جلال‌الدین؛ خواجویی، اسماعیل، سبع رسائل، تحقیق دکتر تویسرکانىرحیمیان، تهران: میراث مکتوب.
دوانی، جلال‌الدین (1387) شرح رباعیات فلسفی و عرفانی، تصحیح مهدی دهباشی، تهران: هرمس.
دهدار شیرازی، محمدبن محمود فانى (1375) رسائل دهدار، تهران: میراث مکتوب.
راغب‌پاشا، محمد (1282ق) سفینة الراغب و دفینة المطالب، القاهره: المکتبة الخدیویة.
سرهندی، احمد (1889م) مکتوبات امام ربانی، بمبئی: منشی نول کشور.
شکیبانیا، مهدی؛ پورجوادی، رضا (1381) «کتابشناسی میرسیدشریف جرجانی»، نشریه معارف، شمارۀ 57، ص192ـ134.
شوشتری، قاضی نورالله (1409ق) إحقاق‌الحق و إزهاق‌الباطل، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شوشتری، قاضی نورالله (1377) مجالس‌المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شوشتری، قاضی نورالله (1378) مصائب‌النواصب، تحقیق قیس العطار، قم: دلیل ما.
شیخ بهایی (محمد بن حسین بن عبدالصمد حارثی) (1387) حواشی بر اصول کافی در ملکی، محمود، «حواشی شیخ بهاء‌الدین عاملی و شیخ ابراهیم حرفوشی بر اصول کافی، شش باب از کتاب التوحید»، فصلنامه سفینه، شمارۀ 20، ص148ـ131.
شیخ بهایی (محمد بن حسین بن عبدالصمد حارثی) (1403ق) کشکول، بیروت: اعلمی.
طباطبائیان نیم‌آورد، مرتضی؛ امامی جمعه، مهدی؛ اهل سرمدی، نفیسه (1396) «جایگاه اندیشه ذوق تأله در نگاه ملاصدرای متقدم و متأخر»، پژوهشهای هستی‌شناختی، شمارۀ 12، ص38ـ23.
طوسي، علاء‌الدين (1385) تهافت الفلاسفه، مقدمه و تصحيح يحيي مراد، بیروت: دار الکتب العلميه.
عبودیت، عبدالرسول (1385) درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج1، تهران: سمت.
علوی، سیداحمد (1364) لطائف غیبیه، مکتب السید الداماد.
علوی، سیداحمد (1377) کشف الحقائق، در میرداماد، تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق، تهران: میراث مکتوب
علوی، سیداحمد (بی‌تا) مفتاح الشفا و العروة الوثقی، نسخۀ خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی 1787، شماره مدرک 24750ـ10.
فناری، شمس‌الدین محمد (2010ق) مصباح‌الأنس بین المعقول و المشهود، بیروت: دار‌الکتب‌العلمیه.
فؤده، سعید عبداللطیف (2013ق) فتح الودود بشرح الرسالة الشریف فی وحدة الوجود، عمان: دار الفتح للدراسات والنشر.
قوشجی، ملاعلی (1393) شرح تجرید العقائد، تصحیح محمدحسین زارعی رضایی، قم: رائد.
کاشفی، فخرالدین علی‌بن حسین (2008م) رشحات عين الحياة، بیروت: دار الكتب العلمية.
کاکایی، قاسم (1387) غیاث‌الدین منصور دشتکی و فلسفۀ عرفان، تهران: فرهنگستان هنر.
گرگانی، میرسیدشریف (1373) رسالة الوجود، در دوانی کازرونی، شرح دو بیت و یک غزل از خواجه حافظ شیرازی، بکوشش حسن معلم، تهران: امیرکبیر، ص140ـ131.
گرگانی، میرسیدشریف (2020م) حاشیة التجرید، در اصفهانی، شمس‌الدین، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد، استانبول: وقف الدیانة الترکی.
گیلانی، ملانظرعلی (1378) رسالۀ تحفه، در آشتیانی، سیدجلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج4، قم: بوستان کتاب.
لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1387) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
لاهیجی، ملاعبدالرزاق (1425ق) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، قم: مؤسسة امام صادق(ع).
لکهنوی، محمد عبدالحی (۱۳۲۴ق) الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، بکوشش محمد بدرالدین نعسانی، بیروت.
مکی، ابوالفتح (1427ق) عين الحياة فی معرفة الذات و الأفعال و الصفات، در إرشاد ذوى العقول إلى براءة الصوفية من الاتحاد و الحلول، قاهره: دار الآثار الاسلامية، ص235ـ19.
ملاصدرا (1382) الشواهد الربوبیة فی مناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) مجموعه رسائل فلسفی، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1393) شرح الهدایة الاثیریة، ج2، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1399) الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میبدی، حسین‌بن معین‌الدین (1379) شرح دیوان منسوب به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، تهران: ميراث مکتوب.
میبدی، حسین‌بن معین‌الدین (1399) شرح هدایة الحکمة، تهران: میراث مکتوب.
میرداماد، محمدباقر‌بن محمد (1380) جذوات و مواقیت، تهران: ميراث مکتوب.
میرداماد، محمدباقر‌بن محمد (1381) مصنفات میرداماد، تصحیح عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نیریزی، جمال‌الدین محمود (بی‌تا) حاشی علی اثبات الواجب الجدید، نسخۀ خطی، کتابخانة سلیمانیة ترکیه، مجموعه شهیدعلی‌پاشا، شمارۀ 1588.
نیلوری، یوسف (1427ق) فیض الحق الودود ببیان عقائد الخلق فی وحدة الوجود، در إرشاد ذوى العقول إلى برائة الصوفية من الاتحاد و الحلول، قاهره: دار الآثار الاسلامية، ص500ـ473.