بررسی و نقد تعریف «عمل» از دیدگاه صدرالمتألهین
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
فاطمه سادات کتابچی
1
(دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران )
کرامت ورزدار
2
(دانش‌آموختۀ دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: عمل, اراده, اختیار, آگاهی, آزادی اراده, ربات خودآگاه, صدرالمتألهین,
چکیده مقاله :
صدرالمتألهین تمایز عمل از سایر افعال را در «قصدی» بودن آن میداند. از نظر وی «قصد»، شامل اراده همراه با آگاهی مرتبۀ دوم عامل به غرض فعل است؛ بنابرین، چنین نیست که هرفعل ارادی‌یی «عمل» نامیده شود، بلکه «عمل»، فعلی ارادی است که همراه با آگاهی مرتبۀ دوم عامل به غرض فعل پدید آید. نتایج پژوهش پیش‌رو که با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و از طریق تحلیل لوازم مفهومی عمل، بدست آمده، نشان میدهد که تعریف ملاصدرا، مانع اغیار نیست؛ زیرا بر اساس مثال «رُبات خودآگاه»، میتوان عاملی را فرض کرد که از اراده و آگاهی برخوردار است، اما فعل وی متصف به «قصدی بودن» نیست. بنابرین، برای تکمیل تعریف عمل، علاوه بر اراده و آگاهی، یک عنصر سوم نیازمند هستیم که همان «اختیار» است. ملاصدرا «اختیار» را بعنوان عنصر سوم سازندۀ عمل، برسمیت نمیشناسد و آن را به همان آگاهی و اراده تحویل میبرد؛ درحالیکه پژوهش حاضر اثبات میکند که نظر وی اشتباه است و «اختیار»، بمعنای «آزادی اراده»، باید به تعریف عمل افزوده شود. مسئلۀ اساسی این پژوهش، بررسی ساختار ماهوی «عمل» در حکمت متعالیه، و هدف آن، تمایز «عمل» از امور متشابه است.
Mullā Ṣadrā maintains that the distinction of practice from other acts pertains to its “intentional” nature. In his view, “intention” includes the free will accompanied with the second level of consciousness acting based on the purpose of practice. Therefore, not each voluntary act is called “practice”; rather, practice is a voluntary act that emerges along with the second level consciousness based on the purpose of act. The results of this study, which was conducted following a descriptive-analytic method and through the analysis of conceptual concomitants of practice, indicate that Mullā Ṣadrā’s definition is not mutually exclusive. This is because, based on the example of “self-conscious” robot, one can assume an agent that enjoys free will and consciousness but its act is not intentional. Therefore, to complete the definition of practice, in addition to free will and consciousness, one needs a third element or the same “choice”. Mullā Ṣadrā does not officially recognize “choice” as the third element of practice and reduces it to the same consciousness and the free will. Nevertheless, the present study demonstrates that he is wrong, and “choice” in the sense of “the freedom to use the free will” must be added to the definition of practice. This study mainly aims to examine the quiddative structure of “practice” in the Transcendent Philosophy and distinguish “practice” from other similar affairs.
اکبریان، رضا (1389) «نسبت میان نظر و عمل از دیدگاه ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 62، ص37ـ14.
برنجکار، رضا (1384) «اختیار از دیدگاه ملاصدرا و اسپینوزا»، نشریۀ انجمن معارف اسلامی، شمارۀ 4، ص62ـ46.
حسین‌زاده، محمد (1393) «ارادۀ آزاد از دیدگاه صدرالمتألهین»، حکمت معاصر، سال 5، شمارۀ 1، ص63ـ43.
دارائی، روح‌الله؛ کرمانی، طوبی (1395) «خوانشی انتقادی از نسبت خیال و عمل؛ اندیشۀ صدرایی در برابر فلسفۀ عمل مدرن»، خردنامه صدرا، شمارۀ 83، ص60ـ37.
سعادتی خمسه، اسماعیل (1394) «نسبت نظر و عمل با ملکات اخلاقی و تبدل ذاتی انسان در حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، شماره 79، ص30ـ17.
سلیمانی دره‌باغی، فاطمه (1399) «جایگاه عمل در وجود انسان از دیدگاه صدرالمتألهین»، خردنامه صدرا، شمارۀ 100، ص110ـ93.
شه‌گلی، احمد (1398) «مبادی عمل از دیدگاه فارابی و ملاصدرا»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شمارۀ 24، ص256ـ237.
عباس‌زاده، عباس؛ ارجمندمنش، سمانه (1396) «علم پیشین و اختیار آدمی از دیدگاه ملاصدرا»، آئینه معرفت، دورۀ 17، شمارۀ 3، ص68ـ47.
علوی، فخرالسادات؛ شاقول، یوسف (1393) «سازگاری جبر و اختیار نزد سازگارگرایان جدید غربی و ملاصدرا»، الهیات تطبیقی، شمارۀ 11، ص72ـ57.
فایدئی، اکبر (1393) «مسئلۀ جبر و اختیار و راه‌حل ابتکاری ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 76، ص28ـ17.
کوهی گیکلو، توکل (1392) «بررسی انتقادی دیدگاه ملاصدرا در تبیین سازگاری علم پیشین الهی و اختیار انسان»، پژوهشنامه فلسفه دین، شمارۀ 23، ص116ـ97.
مطهری، مرتضی (1390) آزادی معنوی، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1380) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381الف) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386الف) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386ب) ایقاظ النائمین، تصحیح و تحقیق محمد خوانساری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) رسالة فی القضاء و القدر، تصحیح و تحقیق مهدی دهباشی، در مجموعه رسائل فلسفی، ج2، تهران: بنیاد حكمت اسلامی صدرا، ص510ـ327.
ملاصدرا (1981م) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة العقلیة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ملاصدرا (بی‌تا) ایقاظ النائمین، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
میرشمسی، زینب‌السادات (1399) «بررسی نقش عاطفه بعنوان واسط عمل و نظر از منظر ملاصدرا»، حکمت صدرایی، شمارۀ 17، ص177ـ163.
میرهادی، سیدمهدی (1397) «فلسفۀ عمل در حکمت متعالیه»، حکمت معاصر، شمارۀ 26، ص44ـ29.
میرهادی، سیدمهدی (1398) «نسبت خیال با عمل در فلسفه ملاصدرا»، حکمت صدرایی، شمارۀ 15، ص144ـ131.
Anscombe, G. E. M. (1957). Intention. Oxford: Blackwell.
Bunnin N. & Yu, Jiyuan (2004). The Blackwell dictionary of western philosophy. Oxford.
Davidson, D. (1980). Essays on actions and events. New York: Clarendon Press.
Frankfurt, H. (2003). Alternative possibilities and moral responsibilities. in G. Watson. Free Will. Oxford University Press.
Sneddon A. (2006). Action and responsibility. New York: Springer Dordrecht.
Strawson, G. (2005). Free Will. The shorter Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge.
Wittgenstein, L. (1953). Philosophical investigation. trans. G. E. M. Anscombe. Oxford: Blackwell.