تحليل و انتقاد پنج دليل از ادلة بطلان تسلسل بينهايت علل فاعلي در اسفار اربعه
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهمريم خوشنويسان 1 , سید صدرالدین طاهری 2 * , بابک عباسی 3
1 - دانشجوی دکتری رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: عليت, تسلسل بينهايت, علل فاعلي, برهان طرف و وسط, برهان تطبيق, برهان اسد اخصر, برهان تضايف, اسفار اربعه, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
در اين نوشتار پنج دليل از دلايل اصلي و مهم ملاصدرا براي بطلان تسلسل بينهايت علل فاعلي مورد بررسي و نقد قرار ميگيرد. نظر به اينكه بسياري از فلاسفه از اين اصل بمنظور اثبات واجب‌الوجود بهره برده‌اند، بررسي اشكالات وارد بر دلايل آن، بلحاظ ارتباط با اثبات وجود خدا، از اهميت بسزايي برخوردار است. به اين منظور، چهار دليل بطور مستقل تقرير و نقد شده و دليل پنجم، از نظر محتوا و شيوه» نقد، بدليل چهارم بازگردانده شده است. اين دلايل عبارتند از: «برهان طرف و وسط»، «بـرهـان تطـبيق»، «بـرهان اسـد و اخصـر»، «بـرهـان تضايف»، «برهان تضايف». اشكالات وارد بر ادلة بطلان تسلسل و اهميتي كه بطلان تسلسل علل فاعلي در برخي از دلايل اثبات ذات الهي داشته، فلاسفه ـ اعم از اسلامي و غربي‌ـ را واداشته تا بدنبال ادله‌يي ديگر براي اثبات وجود خدا باشند كه بر ابطال تسلسل علل متكي نباشد، و در اين راه موفقيتهايي بدست آورده‌اند. در پايان اين مقاله، بدون ورود به بحث درباره» آن دلايل، ضمن جمعبندي و نتيجه‌گيري، به دو دليل مشهور اشاره شده كه عبارتند از: «برهان صديقين ملاصدرا در فلسفة اسلامي» و «برهان وجودي آنسلم در فلسفة غرب»؛ اين دو دليل، شبه لمي و تحليلي ميباشند و ويژگي ادعا شده دربارة دلايل مزبور اينست كه متكي بر هيچ مقدمه‌يي كه نيازمند اثبات باشد، نيستند.
This study investigates and criticizes five of Mullā Ṣadrā’s main arguments for the falsity of the infinite regress of efficient causes. Given the fact that many philosophers use this principle in order to demonstrate the existence of the Necessary Being, a study of the objections targeting its arguments is of great importance because of its relationship with proving the existence of God. In order to achieve the purpose of this study, four arguments have been examined and criticized separately, and the fifth argument has been referred back to the fourth in terms of content and method. These arguments include “limit and middle”, “conformity”, “the most concise and precise”, “correlation 1”, and “correlation 2” arguments. The criticisms of the arguments of the falsity of regress and the importance of the falsity of the regress of efficient causes in developing some of the arguments adduced to demonstrate the Divine Essence have provoked philosophers, both Islamic and Western, to seek for other arguments to prove the existence of God in order not to rely on the falsity of the regress of causes. It is worth noting that they have had some success in this regard. At the end of this paper, without discussing the arguments and while summarizing and concluding the remarks, the authors refer to two famous arguments: Mullā Ṣadrā’s argument of the righteous in Islamic philosophy and Anselm’s ontological argument in Western philosophy. These two arguments are semi-casual and semi-analytical because they are not based on any premise that needs to be proved.
ابن‌سينا (1363) الهيات شفا، تصحيح اُب قنواتي و سعيد زايد، تهران: افست.
ابن‌سينا (1403ق) الاشارات و التنبيهات، بهمراه شرح خواجه‌نصيرالدين طوسي، ج2، تهران: دفترنشركتاب.
جوادي آملي، عبدالله (1393) رحيق مختوم، شرح حكمت متعاليه، تحقيق و تدوين حميد پارسانيا، ج8، قم: اسراء.
خوانساري، آقا حسين (بي‌تا) الحاشية علي الهيات الشفاء، تصحيح حامد ناجي اصفهاني، اصفهان: كنگره بزرگداشت آقا حسين خوانساري.
سبزواري، ملاهادي (1413ق/ 1992م) غرر الفرائد (شرح منظومة حكمت)، ج 1/2، تهران: ناب.
طباطبايي، سيدمحمدحسين (1360) بداية الحكمة، بهمراه ترجمه و شرح علي شيرواني، قم: بوستان كتاب.
طباطبايي، سيدمحمدحسين (1376) نهاية الحكمة، بهمراه حواشي محمدتقي مصباح يزدي، ج 2، تهران: الزهرا.
طباطبايي، سيدمحمدحسين (1385) نهايةالحكمة، بهمراه حواشي غلامرضا فياضي، ج3، قم: مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
طباطبايي، سيدمحمدحسين (بي تا) بدايةالحكمة، نشريه شماره2 مدرسة منتظرية قم، قم: طباطبايي.
فخررازي (1428ق) المباحث المشرقية، ج1، تحقيق و تعليق محمدالمعتصم بالله البغدادي، قم: ذوي‌القربي.
مطهري، مرتضي (1370) دروس الهيات شفا، ج2، تهران: حكمت.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالية في الاسفارالاربعة، ج2، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.