عناصر سینوی در تبیین صدرایی از مسئلة نفس و جسمانیة‌الحدوث بودن آن
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
کلید واژه: تکون نفس انسانی و قوای آن, جسمانیة‌الحدوث بودن نفس, ابن‌سینا, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
بیشک یکی از مهمترین مباحث فلسفی در میان قاطبۀ حکما، مسئلۀ وجود نفس، جوهریت، نحوة پیدایش نفس، تجرد آن و بقای آن است. این مسئله برای حکیمان مسلمان نیز از اساسیترین و مهمترین مسائلی بوده که دستاوردهای کلامی و فلسفی آن را نمیتوان نادیده انگاشت، زیرا بسیاری از باورهای دینی در گرو قبول این عنصر اصلی در وجود آدمی تبیین میشود. انسان بدون نفس، مشمول هیچ بار تکلیفی از ناحیۀ شارع مقدس نبوده و نیست، و طبیعتاً معاد و مسائل مربوط به آن نیز موضوعیت خود را از دست خواهد داد. اهمیت مسئلۀ نفس نزد فیلسوفانی که به دیدگاههای کلامی و دینی التزام نداشته‌اند نیز حاکی از آنست که این مسئله فارغ از دینی بودنش، در فلسفه نیز جایگاهی مهم داشته و دارد. ابن‌سینا و ملاصدرا در مقام دو حکیمی که هم فیلسوفند و هم دغدغۀ دینی دارند، توجهی ویژه به مسئلۀ نفس داشته‌اند. ملاصدرا از وجود نفس گرفته تا اثبات جوهریت آن و تجرد و بقایش، و نیز نحوۀ پیدایش آن که با عنوان جسمانیة‌الحدوث، را مورد بحث قرار داده و دیدگاههای نوین او در اینباره شهرت یافته است. اما این نوشتار درصدد است نشان دهد که بسیاری از مباحث ملاصدرا در مسئلۀ نفس، عیناً برگرفته از ابن‌سیناست. هرچند کوشش این مقاله قدحی بر تلاش ملاصدرا محسوب نمیشود، اما نشان دادن مستندات سینوی در اندیشۀ صدرایی، میتواند به فهم درست و تفسیر موجه از آراء صدرالمتألهین کمکی شایان نماید؛ بویژه در فهم مفهوم «جسمانیة‌الحدوث» بودن نفس که بعضی آن را، بغلط، معادل جسم بودن یا جسمانی بودن نفس در ابتدای تکّون خود دانسته‌اند. مقالۀ حاضر نشان میدهد که نه این تفسیر از سخن صدرالمتألهین صحیح است و نه این مبنا به او اختصاص دارد، بلکه در همین مسئله نیز ملاصدرا وامدار اندیشۀ ابن‌سیناست؛ همچنانکه در دیگر مباحث مربوط به نفس نیز چنین است.
Undoubtedly, one of the most important philosophical discussions among the majority of philosophers is the problem of the existence of the soul, its essence, the quality of its appearance, its immateriality, and its subsistence. This problem is also one of the most fundamental and crucial issues for Muslim philosophers, and its kālāmī and philosophical outcomes cannot be ignored. This is because several religious beliefs can be explained depending on accepting this main element in Man’s existence. Without the soul, Man is not responsible for any obligation issued on the part of the holy legislator and, naturally, resurrection and the related problems become pointless. The importance of the soul for philosophers who are not committed to kālāmī and religious views indicates that this problem, irrespective of its religious nature, holds an important place in philosophy. Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā, as two philosophers who are also concerned about religious beliefs, have paid particular attention to the problem of the soul. Mullā Ṣadrā has discussed the existence of the soul, demonstrated its essential nature and subsistence, and explained the quality of its appearance in the form of corporeal origination, in fact, his new views in this regard are quite famous. However, this paper is intended to reveal that many of his discussions regarding the problem of the soul have been exactly borrowed from Ibn Sīnā. Referring to Avicennan views in Mullā Ṣadrā’s philosophy can greatly contribute to a correct understanding and justifiable interpretation of Mullā Ṣadrā’s ideas, particularly concerning the perception of the concept of the corporeality of the soul, which some wrongly equate with the corporeality of the soul at the beginning of its creation. Here, the author demonstrates that neither is this interpretation of Mullā Ṣadrā’s words correct, nor is this principle solely attributed to him. Rather, he has borrowed Ibn Sīnā’s philosophical views in this regard, as is the case in his other discussions in relation to the soul.
ابن‌سینا، بوعلی (1363الف) اشارات و تنبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
ابن‌سینا، بوعلی (1363ب) روانشناسی شفا، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
ابن‌سینا، بوعلی (1363ج) المبدأ و المعاد، به‌اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجم آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‌سینا، بوعلی (1375الف) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: مرکز نشر اسلامی.
ابن‌سینا، بوعلی (1375ب) الاشارات و التنبیهات، بهمراه شرح نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین رازی، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا، بوعلی (1383) رساله نفس، تحقیق و تصحیح موسی عمید، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ارسطو (1389) درباره نفس، ترجمه و تحشیه علیمراد داودی، تهران: حکمت.
برن، ژان (1373) ارسطو و حکمت مشاء، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، تهران: امیرکبیر.
فارابی، ابونصر (1366) السیاسة المدنیة، تحقیق و تعلیق فوزی نجّار، تهران: الزهرا.
فارابی، ابونصر (1405ق.الف) الجمع بین رائی الحکیمین، تحقیق و تعلیق البیر نصری نادر، تهران: الزهرا.
فارابی، ابونصر (1405ق.ب) فصول منتزعه، تحقیق و تعلیق فوزی نجّار، تهران: الزهرا.
کاپلستون، فردریک (1362) تاریخ فلسفه، ج1، قسمت اول و دوم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی فرهنگی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1375) شرح اسفار؛ کتاب نفس، جزء اول، تحقیق و نگارش محمد سعیدی‌مهر، قم: موسسه امام خمینی(ره).
مصلح، جواد (1352) علم النفس یا روانشناسی صدرالمتألهین، ترجمه و تفسیر سفر نفس کتاب اسفار، تهران: دانشگاه تهران.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1360) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تحقیق و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد: مرکز نشر دانشگاهی.
ملاصدرا (1981) الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج 8، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ملکشاهی، حسن (1363) حرکت و استیفای اقسام آن، تهران: سروش.